سابقه باغ و باغ سازی در تمدنهای بینالنهرین و مصر از ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد مشهود است. پایه و اساس معماری سرزمین مصر طبیعت بوده که فرم هرمی شکل داشته که تقلیدی از کوهها است و سرستونهای آن تقلیدی از گلهای نیلوفر بودهاست که اصطلاحاً به آنها lutus میگفتند یا تقلیدی از گلهای پاپیروس بوده که به آن cyperus papyrus میگویند. معبد دیرالبحری از ویژگیهای معماری و فضای سبز این دوره بوده که شامل یک تراس بوده و به عنوان یک آمفی تئاتر روباز استفاده میشده است.
خصوصیات باغ مصری
باغها در مصر باستان یکی از اجزای ضروری زندگی مردم بودند که در جلوی خانهها و معابد آنها دیده میشدند. تفکر حاکم این بود که حتی خدایان هم از باغها لذت میبردند چنانچه برخی از باغهای مصر باستان به صورت نمادهای مذهبی درآمده بودند. نمونههای برجای مانده از آن دوران تنها محدود به دیوارهای پیرامونی باغها شده و از این رو متأسفانه تنها منبع قابل استناد جهت بیان خصوصیات باغهای مصری، محدود به نقاشیها و نقش برجستههای دیوارهای مقابر فراعنه است.
سیستم باغ سازی در مصر باستان به صورت قطعات مسطح مستطیلی شکل بوده که گیاهان با فرم منظم در داخل این قطعات کاشته میشدند. باغهای این دوران دارای یک سری کانالهای آب بوده و در اطراف آن نخلهایی کاشته میشده که معمولاً به فرم شطرنجی بودهاست.
گیاهان در باغهای مصری
با وجود اقلیم گرم و خشک منطقه، ترکیب، تناسب، نظم هندسی و ملاحظهی دقیق طبیعت، مشخصه تمامی هنر مصری است و هیچ چیز در هنر مصری احساس دیمی بودن و تصادفی را القا نمیکند. این تناسبات در پلان کاشت و استفاده از گیاهان نیز با دقت تمام وارد شده بود. درختان کوچکتر در کنار استخر کاشته میشدند و درختان بزرگ مانند نخل، در ردیفهای خارجی قرار داشتند. این نظم، پرسپکتیوی طبقه طبقه را از مرکز باغ به وجود میآورد. ( البته گاهی اوقات بیشتر از یک استخر وجود داشت). طریقۀ کاشت درختان نیز بسیار عملکردگرا بوده است. تیره ترین درختان که انجیر مصری و گروه نخلها هستند؛ به خاطر تراکم بالایی که دارند؛ به عنوان درختان سایه انداز در باغ استفاده میشوند. در پس آنها درختان کوچکتر از قبیل انار و انجیر بوده و در پس همۀ آنها کرت های بزرگ انگور قرار داشته است.
باغهای مصری را میتوان بر اساس نوع گیاهان آن نیز طبقه بندی کرد. از جمله میتوان به باغ دارویی، باغ سبزیجات، باغ کرت انگور و … اشاره کرد. در این میان باغ سبزیجات در تمام دوران پادشاهی از اهمیت زیادی برخوردار بوده است به طوری که فقط در پادشاهی میانه (۲۰۴۰ تا ۱۶۵۰ قبل از میلاد) حضورشان کمرنگ بوده است.
باغهای کرت انگور
باغهای کرت انگور نیز قوانین خاص خود را برای آبیاری، کشاورزی و محافظت در برابر حمله پرندگان داشته است. در ابتدا سلسله چهارم و پنجم (اواخر پادشاهی کهن) از داربست برای نگهداری بوتهها (درختهای انگور) استفاده میکردند ولی در پادشاهی میانه آلاچیقها جایگزین داربستها شدند که زیبایی و صفای خاص خود را به باغ میبخشیدند. در پادشاهی جدید کرت های انگور در مرکز باغ بوده و عنصر اصلی تمام باغها بوده است.
باغهای مصری شامل درختان و گیاهان مختلفی بودند. درخت افرا قدیمیترین گونه گیاهی این باغها بوده است. دو نوع نخل رایج به نامهای doum (دام) و palm date palm(پالم دیت پالم، نوعی درخت خرما) در مصر کاشته میشد که از نوع date (خرما) به وفور در باغها یافت میشود. از درختان مهم دیگر میتوان به درخت انجیر مصری، انار، پسته و عناب اشاره نمود. همچنین درختان بید، آکاسیا و گز نیز در این باغها یافت میشدند. به طور کلی حدود ۱۸ گونه از درختان به وسیله مصریان باستان کاشته میشد.
نقش گلها
در نقاشیهای دوره پادشاهی میانه و جدید تعدد گلها زیاد میشود. البته لوتوس کماکان وجود دارد و علت این امر آن بوده است که فرعون و ملکه، گلها و گیاهانی را با کشتی وارد مصر کردند. در این دوره کاشت نیز پیشرفت کرده و به صورت قرینه در آمده است. گلها و نقوش گیاهی کم کم در معماری مصر نیز وارد شدند لذا در تزیینات داخلی و خارجی از نقش گل استفاده میکردند. از جمله ستونهایی که به شکل گل بودند. در میان تمام گیاهان دو گونه لوتوس و پاپیروس به صورت نمادین بوده و در باغ سازی جنبه سمبلیک داشتند. چنانچه پاپیروس نمادی از منطقه مصر سفلی و لوتوس نمادی از مصر علیا بود.
انواع گلها شامل آفتاب گردان، گلهای ذرت، رز، زنبق، سوسن، گل تلگرافی، گل یاس، میخک، پیچ رونده، نرگس، پاپیتال، مرزنگوش، حنا، برگ بو، داوودی و خشخاش بودند. البته پاپیروس، نیلوفر آبی و مو نیز وجود داشت.
پلان باغ مصری
هنوز دقیقاً مشخص نشده که دانهها را با چه نظمی میکاشته اند. ولی کاشت گلها به صورت ردیفی بوده است و سبزیجات نیز در باغچههای مستطیل شکل کاشته میشده اند. پاپیروس در هنگام کاشت به صورت کاملاً منظم بوده، ولی گیاهان دیگر با فرم طبیعی و حرکت اتفاقی کاشته میشدند. در سلسله چهارم و پنجم و حتی در دوران پادشاهی میانه شواهدی به دست آمده که در نقشۀ باغها تاکید زیادی به جای کاشت درختان و کرت های انگور و گیاهان میشده است.
باغ آمون حتپ
قسمت اصلی این باغ کرتهای انگور در مرکز باغ است و عمارت در پشت کرتها واقع شده است. دو آلاچیق زیبا در کنار کرت های انگور ساخته شده که چشم انداز زیبایی با گلهای پیرامونی اش فراهم آورده است. دو عدد استخر به عنوان نظر گاه آلاچیقها، در جلوی آلاچیقها قرار دارند که اطراف آنها چمن کاری شده و لوتوس و اردکها در آنها شناورند.
همچنین دو استخر دیگر دقیقاً خلاف جهت استخرهای مذکور در باغ و به صورت قرینه قرار گرفتهاند. در خیابان بندی باغ از سه نوع درخت افرا، نخل و انجیر بهره گرفته شده است و باغ توسط ردیفهای درختان به قطعات کوچکتر تقسیم شده است.
ویلای آمون دارای یک دروازه ورودی بزرگ است که فضایی به عنوان اتاق پذیرش در کنار درب قرار داشته تا ورود و خروج مراجعین را کنترل کند. اطراف باغ توسط دیوارهای قطور پوشانده شده است. استخری بزرگ به موازات رود نیل در قسمت ابتدای ورودی باغ وجود دارد که توسط درختان نخل و افرا احاطه شده است. در فاصله بین معبد و در ورودی زمینهای کاشت مو (کرت انگور) و نیز چهار باغ میوه قرار دارد. مسیری نیز در وسط قرار گرفته است که کوتاهترین مسیر را به معبد مشخص میکند.
نکته بسیار مهم در این باغ پلان قرینه آن میباشد. کرت انگور در مرکز باغ و چهار استخر در اطراف به صورت قرینه هستند. همچنین تمامی خطوط درختکاری شده باغ در جهت معماری آن بوده و همچنین یک قرینه سازی، کل باغ را در بر گرفته است. باغ به هشت قسمت تبدیل شده که فقط در اندازه متفاوتند.
در کل باغهای مصر باستان فقط جهت تفریح نبوده اند بلکه معانی نمادین بسیاری به وسیلۀ درختان که هرکدام نمادی از خدایی بودند؛ را به نمایش در میآوردند. البته باغها جهت تولید غذا نیز کاربرد داشتند و سبزیجات و شراب نیز از آنها تهیه میشده است.
ویژگیهای مشترک باغهای مصری
- پلان قرینه
- وجود دیواری قطور یا ردیفی از درختان پیرامون باغ جهت محافظت از گزند غارت، حمله حیوانات و طوفانهای شن
- طراحی فرمال (دارای قانون مشخص) و هندسی
- استخری مستطیل یا T شکل در جلوی عمارت یا در محور طولی که جنبه عملکردی نداشته و بیشتر تزیینی بوده است
- آلاچیق در محور اصلی یا اطراف استخر
- تقسیم بندی باغ توسط کرت ها یا ردیفهایی از درختان
- کاشت انواع درختان میوه
- کاربرد سایه و آب در باغها به دلیل اقلیم بسیار گرم و خشک مصر
- تاکیدی خاص بر احجام و تندیسهای اعتقادی و مجسمههای فراعنه
- تأمین آب از طریق کانالهایی که از نیل کشیده میشدند
- کاشت گیاهان در باغچههای متقارن و منظم
- ورودی مشخص
- عمارت در انتهای باغ
- حضور پرندگان و حیوانات در باغ (مرغابی، ماهی و …)
- ساختن باغ براساس سمبل و نمادها