باغ ایرانی از دیرباز شهرت جهانی داشته و نقش پررنگی در معرفی معماری و فرهنگ ایران در جهان ایفا کرده است.
امروز طراحی‌های بسیاری با الهام از باغ ایرانی اجرا می‌شود و همچنن در طول تاریخ باغ‌های زیادی با استفاده از اصول باغ ایرانی اجرا شده‌اند که از معروف‌ترین آن‌ها می‌توان به باغ کاخ ورسای در کشور فرانسه اشاره کرد. گفته می‌شود اولین باغ ایرانی را کوروش در پاسارگاد؛ پایتخت خود بنا نهاد و به نوعی مبدع این باغ را کوروش کبیر می‌دانند. باغ ایرانی نماد زندگی در کشوری است که همیشه خطر خشکسالی آن را تهدید می‌کرده و با این وجود تا امروز پا برجا مانده است. بسیاری از نظریه‌پردازان باغ ایرانی را تمثیلی زمینی از بهشت وعده داده شده پروردگار در کتب مقدس می دانند، و المان های آن یادآور خانه ابدی انسان است.
نظم باغ و اصول طراحی باغ ایرانی
به نقل از مجله هنر اسلامی؛ باغ ایرانی از اصول طراحی و سلسله مراتب منظمی برخوردار است که در زیر به این اصول می‌پردازیم:
سلسله مراتب
براساس این اصل المان‌های فضا براساس اهمیت کارکرد و ارتباطشان با یکدیگر در سلسله مراتبی منظم و پشت سر هم در فضای باغ قرار می‌گیرند. این اصل در همه باغ‌های ایرانی برقرار است و از ورودی اصلی و آبنمای بیرون آغاز شده و با مسیری راه مانند به کوشک اصلی و باغچه‌ها منتهی می‌شود. این اهمیت به سلسله مراتب، در ارتفاعات فضا و رنگ‌ها هم قابل مشاهده است.
تقارن
تقارن یکی از اصول طراحی به شمار می‌رود که در دوران باستان در بسیاری از بناهای عمومی و مذهبی به کار رفته است. اصل تقارن را می‌توان کامل‌ترین شکل تعادل به شمار آورد که علاوه بر جنبه‌های زیبا‌شناسی از لحاظ ایستایی نیز همواره مورد توجه بوده است و در باغ‌های ایرانی به وفور از این اصل استفاده شده است. کوشک‌های ساخته شده متقارن بوده و بر روی محور یا مرکز تقارن واقع‌اند. اوج قرینه‌سازی را می‌توان در محورهای اصلی دید. در محور اصلی حتی درختان، درختچه‌ها و گل‌ها نیز قرینه کاشته شده‌اند. باغ‌های مستطیلی بسته به مکان قرار‌گیری کوشک، یک یا دو محور تقارن و پلان‌های مربع اغلب چهار محور تقارن دارند.
مرکزیت
اهمیت مرکزیت در اصول سازمان‌بندی فضایی قابل انکار نیست. این اصل به خوبی در پلان‌بندی باغ ایرانی رعایت شده و مهم‌ترین عنصر هر باغ که کوشک و ساختمان اصلی آن می‌باشد همیشه در امتداد محور اصلی باغ قرار دارد و استفاده کننده از فضا هیچ‌گاه دچار سردرگمی در مسیر نمی‌شود. از نمونه‌های اعلای رعایت این اصل در معماری می‌توان به کاخ هشت بهشت اشاره کرد که در زمان صفوی به همراه دیگر کوشک‌های باغ در تقاطع محورهای اصلی باغ قرار گرفته است.
ریتم
ریتم به معنی تکرار موزون ساده یا پیچیده یک عنصر یا پدیده در یک اثر هنری است. منظور از تکرار موزون پیچیده، تکرار چند عنصر یا مجموعه به روشی است که درک روابط و قانونمندی‌های حاکم بر آن‌ها به مشاهده دقیق و عمیق نیاز دارد.
این اصل در مواردی جوابگوی نیاز عملکردی می‌باشد مانند حجره‌های یک مدرسه یا کاروانسرا، و گاهی از لحاظ بصری بر‌آورده کننده نیاز زیبایی‌شناختی است. در باغ ایرانی این اصل در دیواره‌های حاشیه باغ، دیواره‌های صفحه‌بندی حاصل از زمین‌های شیب‌دار و حتی در کفسازی‌ها مشاهده می‌شود.
استقلال فضاها از همدیگر
در معماری ایرانی همه فضاها دارای استقلال و شخصیت‌اند و هیچ فضایی منفی یا مانده از فضای دیگر نیست و کاربری‌ها به صورت مستقل قابل تشخیص‌اند.
این ویژگی که به نظر می‌رسد گاهی با واقعیت‌های کارکردی در تعارض باشد از اصول مراعات شده در نمونه‌های ارزشمند معماری ایران است. در باغ ایرانی نیز همه فضاها اعم از ساخته شده و ساخته نشده، از خود هویتی به نمایش می‌گذارند. بطوریکه حتی فاصله میان دو فضای مستقل، خود عرصه‌ای کامل به شمار می‌آید که واجد تعریف، هویت و عملکرد مستقل می‌باشد.
تنوع در وحدت، وحدت در تنوع
باغ ایرانی در عین وحدت در خطوط کلی، هندسه و مصالح اجرایی، دارای تنوع فضایی بی‌نظیری است. تنوع فضایی باغ با تعریف فضاهای مستقل از هم از طریق محدودسازی، تنظیم فاصله دید، بهره‌گیری از اشکال کامل هندسی، طرح کاشت، ترکیب‌بندی‌های متفاوت از گونه‌های گیاهی، کارکردهای فضایی آب، بهره‌گیری از مصالح و امثال آن نمود پیدا می‌کند. محورهای اصلی، محورهای فرعی، کرت‌ها، انواع حوض‌ها و فضاهای ساخته شده با نوع بسیار زیادی که ارائه می‌دهند نشان از یک نظم و وحدت‌سازی در کلیت باغ دارند.
طبیعت‌گرایی و بهره‌گیری از منظر
فرهنگ ایرانی انسان را جدا از طبیعت نمی‌بیند بلکه او را همراه با سایر عناصر طبیعت و جزء لاینفک آن دانسته و دل سپردن به طبیعت و استفاده از منظر طبیعی را علاوه بر اینکه پی بردن به آیات و نشانه‌های خدا می‌بیند، موجب حظ بصر و نشاط روان آدمی می‌داند. از این رو معماری و هنر ایران به شدت طبیعت‌گراست. این اصل در باغ ایرانی سبب به وجود آمدن فضاهای نیمه‌باز مانند ایوان و کوشک شده است که حد فاصل و پیوند‌دهنده فضای طبیعت (حیاط یا منظره باغ) و بخش ساخته شده می‌باشد. وجود فضای دنج و خلوت و پناه بردن به گوشه طبیعت در باغ ایرانی یک قاعده است، در نتیجه باغ ایرانی فضایی عارفانه و شاعرانه برای تامل به شمار می‌رود. وجود چشم‌اندازهای عمیق و باز در محورها و مسیرهای اصلی باغ، عدم وجود موانع بصری و هدف‌دار بودن این مسیرها (رسیدن به فضای ساخته شده یا یک نشانه بصری) بر طبیعت‌گرایی بیشتر صحه می‌گذارد.
ویژگی‌های مشترک باغ ایرانی
تقسیم باغ به چهار بخش
باغ ایرانی به چهار بخش مختلف و مساوی با هم تقسیم شده که در هر کدام از آن‌ها می‌تواند آبنما، باغچه و کوشک قرار گیرد.
استفاده از خطوط راست در طراحی
مهم‌ترین ویژگی طراحی باغ ایرانی استفاده از خطوط قائم و عمود بر هم و موازی با یکدیگر است. تقریبا می‌توان گفت هیچ خط اریب، شکسته و یا منحنی آن را قطع نمی‌کند.
المان ها
- وجود یک کوشک یا بنا در مرکز یا بلندترین قسمت باغ
- استفاده از یک جوی اصلی
- استفاده از استخرهای وسیع به عنوان آینه و زیبایی چشم‌انداز مقابل کوشک
رابط نزدیک با طبیعت
باغ ایرانی همواره از رابطه نزدیکی با طبیعت برخوردار بوده و همیشه از گیاهان بومی منطقه استفاده می‌کرده است.
کاشت درخت میوه در قسمت بزرگی از باغ
از درختان همیشه سبز در حاشیه اصلی و از درختان میوه در وسط باغچه‌ها استفاده می‌شده است.
فقدان فضای سبز بیهوده
آب؛ عنصر مقدس
آب نماد بهشت و جوی‌های روان آن است و در فرهنگ ایرانی همیشه مقدس بوده، استفاده از آب به عنوان نمای شفافیت و زلالی در مرکز باغ ایرانی همیشه مورد توجه بوده است.
از نمونه‌های معروف باغ ایرانی می‌توان به باغ شازده کرمان، باغ ارم شیراز و باغ چهل ستون اصفهان اشاره کرد. معروف‌ترین نمونه جهانی برگرفته از باغ ایرانی، باغ کاخ ورسای در فرانسه است که شروع باغ‌سازی فرانسوی را سبب شد.
