معماری پیش از پارسی

معماری در ایران بیش از ۶۰۰۰ سال تاریخ پیوسته دارد. این معماری نه‌تنها فراتر از مرز جغرافیایی ایران امروزی نمودی بارز دارد بلکه از نظر تنوع، پهنه وسیعی را در بر می‌گیرد.

عناصر طراحی نیز در معماری ایرانی از قدمتی ۳ هزار ساله برخوردار است. این عناصر از تالار گوردخمه‌ها گرفته تا سقف چهارطاقی‌ها و چهارایوانی‌ها همواره در دوران‌های مختلف حضور داشته و تاثیرگذاری خود را در زندگی امروز نیز حفظ کرده‌اند. در واقع معماری ایرانی دارای استمراری بوده که هر چند بارها بر اثر کشمکش‌های داخلی و هجوم‌های خارجی دستخوش قدرت یا انحراف موقتی شده، با این همه به سبکی دست یافت که با هیچ سبک دیگری اشتباه نمی‌شود.

در ایران معماری آثار تاریخی در عین اینکه دارای مفهوم و هدف دینی و آیینی است، مانند سایر نقاط جهان وابسته به عواملی چون اقلیم، مصالح موجود، فرهنگ منطقه، فرهنگ همسایه، دین و آیین و باور و بانی بناست.

سبک معماری پیش پارسی در محوطه قدیمی زاغه در دشت قزوین، تپه سیلک کاشان، معبد چغازنبیل در خوزستان مربوط به دوران عیلامیان، تپه هگمتانه در همدان و نوشیجان تپه در شهر ملایر از نمونه‌های این معماری هستند. نمونه دیگر این دوران، معماری مادی استودان‌ها است که برخی از آنها را در دکان داوود در نزدیکی سرپل ذهاب، در فخریک کردستان و… می‌توان مشاهده کرد.

نمونـــه آثـــار

تپه اشرف (اصفهان)

سارویه یا کهن دژ یا تپه اشرف نام بنایی بسیار کهن در اصفهان است که در کنار پل شهرستان و در کناره شمالی زاینده رود قرار دارد. این بنا کتابخانه بزرگی بوده‌است که در آن کتاب‌های فراوانی نگهداری می‌شده‌است. سارویه در حمله اعراب به ایران ویران گردید و اکنون تنها بقایای آن به صورت تپه‌ای باقی‌مانده‌است که بنام تپه اشرف معروفاست.

برخی از تاریخنگاران بنای سارویه را به تهمورس سومین شاه از سلسله پیشدادیان نسبت داده‌اند نویسنده کتاب نسب‌نامه که در آغاز حکومت سلجوقیان می‌زیسته در رساله‌ای بنام انساب ملوک پارس نوشته:

تهمورس نخست دو بنا و آبادی در این محل نزدیک به یکدیگر طرح کرده و بساخت و نام یکی را سارویه و دیگری را مهرین نهاد و به بازبینی زمان جمعیت و آبادی آن‌جا بسیار شده به یکدیگر پیوست و شهری معتبر گردید.

برخی دیگر از تاریخنگاران نیز ساخت آن را به گشتاسپ یکی از شاهان پارس نسبت می‌دهند. بر پایه این نوشته‌ها، گشتاسپ به وزیر خود جاماسپ که فرد فرزانه و دانشمندی بوده‌است دستور می‌دهد که برای نگهداری کتاب‌های موجود کتابخانه‌ای بنا کند که بسیار استوار باشد.

در زمان حمله اعراب به اصفهان، ساختمان بیرونی دژ نابود شده‌است. آنگونه که ابو مشعر بلخی می‌گوید، اعراب به گمان یافتن گنج شروع به تخریب و ویرانی دژ می‌کنند و بسیاری از کتاب‌ها به این روش نابود می‌شود. اما از آنجا که مخزن کتابخانه در دالان‌های مخفی زیر زمینی بوده‌است، به شماری از کتاب‌ها آسیبی نمی‌رسد تا اینکه در سال ۳۵۰ قمری، براثر فروریختن سقف یکی از دالان‌ها، مخزن کتابخانه نمایان می‌شود. به دستور خلیفه بسیاری از این کتاب‌ها بر بار صدها شتر به بغداد منتقل می‌شود و بسیاری دیگر از کتاب‌ها در همانجا نابود می‌گردد.

تپه سیلک (کاشان-اصفهان)

سیلک نام اولین تمدن شهر نشینی ایران مرکزی در کاشان است که در 3 کیلومتری جنوب غربی این شهر قرار دارد. قدیمی‌ترین خاستگاه تمدن بشری را سیلک کاشان عنوان می‌کنند، یعنی اولین جایی که شهر نشینی شکل گرفت، آنجا که آریایی‌ها اولین تمدن شهر نشینی را ایجاد کردند.

محوطه باستانی سیَلْک که در منطقه فین کاشان واقع شده قدمتی در حدود 7 هزار سال دارد. محوطه باستانی سیَلْک در ضلع جنوب‌غربی کاشان و در سمت راست جاده کاشان به فین قرار دارد و از دو تپه شمالی وجنوبی که درفاصله۶۰۰متری یکدیگرقراردارند تشکیل شده است. این تپه توسط رومن گیر شمن حفاری وتاریخنگاری شدهاست. تپه سیلک در حقیقت زیگورات یا محل عبادت اقوام باستانی بوده است که از گل رس و سفال ساخته شده است. قدمت قدیمی‌ترین آثار به دست آمده از تپه شمالی به حدود ۷۵۰۰ سال قبل می‌رسد و آخرین آثار مکشوفه از تپه جنوبی مربوط به ۵۰۰۰ سال قبل است. سیلک تنها مکان تاریخی در فلات مرکزی ایران است که مدارک نوشته (خط) از دوران پیش از هخامنشی در آن پیدا شده است.

معبد چغازنبیل (شوش – خوزستان)

این نیایشگاه توسط اونتاش گال پادشاه بزرگ ایلام باستان ، و برای ستایش ایزد اینشوشیناک نگهبان شهرشوش ساخته شده‌است. سده‌های متمادی این بنا در زیر خاک مدفون بود تااینکه به دستور رومن گیرشمن فرانسوی ازآن خاکبرداری شد. واژه‌ای محلی و مرکب از دو واژه «چُغا» (در زبان لری به معنای تپه) و زنبیل (به معنی «سبد») است که اشاره‌ای است به مکان معبد که تپه بوده و آن را به زنبیل واژگون تشبیه می‌کردند. بلندی آغازین آن ۵۲ متر و ۵ طبقه بوده‌است. امروزه ارتفاع آن ۲۵ متر و تنها ۲طبقه و نیم از آن باقی مانده‌است. زیربنای چغازنبیل یک مربع 105 متر در 105متر است. یعنی دو برابر یک زمین فوتبال. خاکبرداری از این بنای محدب متقارن واقع شده در دل دشت صاف موجب تکمیل دانش دنیا نسبت به پیشینه باستانی ایرانیان شده است اما متاسفانه به حال خود رها شده است.

تپه رحمت آباد (پاسارگاد- فارس)

رحمت آباد تپه ای کوچک در کنار روستایی به همین نام در دشت کمین سعادتشهر شهرستان پاسارگاد است.بزرگراه اصفهان -شیراز درست از جنوب و کنار محوطه و ریل راه آهن تهران ،شیرازنیزدرفاصلهحدود 200 متریشمالیآنعبورمیکند. تپه رحمت‌آباد یکی از مهم‌ترین محوطه های تاریخی استان فارس در منطقه بلاغی است که بیش از 115 متر طول و 75 متر عرض و بیش از 5/4 متر ارتفاع دارد.بخش هایی از این محوطه باستانی،آثاری از هزاره چهارم و پنجم پیش از میلاد را در خود جای داده است. آثار یافت شده به دوره نوسنگی بدون سفال مربوط می‌شود که قدمت آن هزاره ششم قبل از میلاد یعنی 7الی8هزار سال قبل تاریخ گذاری شده است.

تپه زاغه (دشت قزوین_قزوین)

تپه زاغه واقع در بخش جنوبی دشت قزوین در منطقه بوئین زهرا یکی از تپه های باستانی ایران می‌باشد که به هزاره ششم و هفتم پیش از میلاد باز می‌گردد. این تپه نخستین بار توسط دکتر نگهبان مورد بررسی و حفاری قرار گرفت و مجموعا ۲۱ خانه از آن بیرون آمد که بیشتر آن‌ها خشتی بودند. این تپه در حدود بیست هزار مترمربع وسعت دارد و در بررسی‌های اولیه نشانه‌هایی ازاجتماعات کشاورزی ازآن بدست آمده است. معماری بناهای زاغه اکثراًباچینه وخشت بوده وبرای پوشش سقف آنهاازتیرهای چوبی استفاده شده است.

تپه هگمتانه (همدان)

تپه هگمتانه همدان با در برگیری شهری زیرزمینی در دل خود، قدمت سه هزار ساله خود را به رخ جهانیان می‌کشد. مساحت این تپه حدود 30 هکتار است که در قسمت شمالی و در بافت قدیمی شهر همدان واقع در انتهای خیابان اکباتان قرار دارد. این محوطه باستانی با توجه به اشاره‌های تاریخی و برداشت‌های اولیه باستان‌شناسان و پژوهشگران به عنوان هگمتانه باستانی و دربرگیرنده آثار دوران تاریخی خصوصاً دوره ماد، هخامنشی و اشکانی معرفی شده است. ماحصلکاوش‌هایعلمیانجامشدهپیدایششهرباستانیوگستردهازنوع شهرهای شطرنجی است.
ساخت و سازهای این شهر باستانی عبارت ‌است از معابری به فاصله‌های مساوی و موازی یکدیگر که در حد فاصل آنها واحدهای ساختمانی کاملاً مشابه و قرینه یکدیگر احداث شده است. این مجموعه کم‌نظیر علاوه بر تأسیسات آبرسانی دارای حصاری خشتی به قطر حدود 10 متر است که در فواصل معین دارای برج‌هایی عظیم است. سازه اصلی شهر باستانی از خشت خام و در بخش‌هایی از آجر تشکیل یافته است.

تپه حسنلو (نقده-آذربایجان غربی)

حسنلو تپه بزرگ و مدوری به قطر تقریبی ۲۸۵ تا ۲۵۰ متر و ارتفاع ۲۰ متر از سطح رودخانه گدار می‌باشد. این تپه بین دو دهکده امین‌لو و حسنلو از طرف مغرب و مشرق قرار گرفته‌است. از اشیاء مکشوفه درین تپه چنین به نظر می‌رسد که آثار مفرغی آنها کاملاُ قابل مقایسه با آثار مفرغی لرستان یعنی قوم کاسی است و شاید خویشاوندی میان این دو قوم موجود باشد. از سالهای 1315 الی 1351 در این تپه به صورت متعدد حفاری انجام شده است. جام حسنلو: این جام در فروردین ماه سال ۱۳۳۷ بوسیله هیئت مشترک ایران و آمریکا از تپه حسنلو کشف شد. این جام در آغوش انسانی جای داشت که بر زمین افتاده بود و بر پشت او خنجری فرو کرده بودند. نقوش این جام متنوع بوده و دارای ارزش هنری فراوان است. در ابداع نقوش این جام هنرمند سازنده آن احتمالاً از دو داستان شیرین فارسی کهن الهام گرفته‌است. یکی داستان مهر فراخ دشت است که بر گردونه‌ای سوار و همراه یارانش به جنگ دشمن می‌رود که پیمان شکنان را کیفر دهد. دیگری داستان پیروزی فریدون پیشدادی بر ضحاک ماردوش است که شاه فریدون به کمک کاوه آهنگر موفق می‌شود که بر ضحاک پیروز شده و خواهرانش را از اسارت او بیرون آورد. این جام حدودآ 800 سال قبل از میلاد ساخته شده است.

گوردخمه دکان داوود (سر پل ذهاب- کرمانشاه)

دکان داوود گوردخمه ایتاریخی است که در سه کیلومتری جنوب شرقی سرپل ذهاب در ابتدای جاده انزل و در فاصله حدود ۱۰۰ متری از جاده اصلی کرمانشاه به سرپل ذهاب واقع شده و در میان اهالی محل به کل داوود (کل داو) و دکان داوود شهرت یافته‌است. این مقبره همانند گوردخمه بزرگ دربند صحنه ، دارای ایوانی در جلو می‌باشد که طول آن در جلو ۶۰/۹ متر و در قسمت عقب ۳۲/۷متر می‌باشد. عرض آن ۹۵/۱ متر و ارتفاع آن نیز ۶۰/۲ متر است. تصور می‌شد که این گوردخمه و نقش برجسته حجاری شده در زیر آن متعلق به دوره ماد باشد و دکان داوود مقبره ایشتوویگو باشد برخی نیز این ادعا را رد کرده و عنوان میکنند احتمالا مربوط به دوره هخامنشی میباشد.

نوشیجان تپه (ملایر-همدان)

نوشیجان ، آتشکده و قلعه‌ای باستانی در ۱۵ کیلومتری غرب ملایر در منطقه‌ای به نام شورکات و در کنار رودخانه خرم آبادمی‌باشد. با کاوش‌های باستان شناسی دراین تپه باستانی سه طبقه شناسایی شد که طبقه اول را به مادها، طبقه دوم را به هخامنشیان و طبقه سوم را به ساسانیان نسبت می‌دهند. طبق بررسیهای انجام شده توسط دیوید استروناخ ، باستان شناس بریتانیایی، بقایای آثاری که از این تپه بدست آمده دربرگیرنده: بنای قدیمی جبهه غربی تپه که نخستین آتشگاه است، بقایای یک آتشدان درجبهه جنوبی نشانگر مراسم نیایش آتش می‌باشد. تالار ستون‌دار آپادانا: این تالار بر روی سکوی خشتی قرار گرفته ‌است. این تالارهای ستون‌دار با تالارهای اوراتوریی که در آلتین تپه آسیایی صغیر بدست آمده قابل مقایسه هستند. معبداصلی: شکل معبد بصورت نیم چلیپا بوده و با همان عناصر معماری دژ ساخته شده‌است. در زاویه شمالی سرسرا پایه آتشدانی وجود دارد که از سه بخش کاملاً مشخص ساخته شده‌است. اتاق‌ها و انبارها: این بخش دومین اثر مهم تپه نوشیجان را تشکیل می‌دهد که در شرقی‌ترین قسمت تپه قرار گرفته و دارای حصار، بارو، اتاقهای مسکونی و انبار می‌باشد. تونل: دربخش شمالی تالارستون دار و در امتداد شرق و غرب حفره‌ای سردابی‌ شکل کنده شده که در عمق ۳ متری به صخره منتهی می‌شود. با توجه به شکل تونل به‌نظر می‌رسد که کار معماری آن پایان نیافته. اصطلاح شورکات یعنی محل ایزد سوریاشو انوشیجان معلوم میدارد که اینجا مرکز پرستش ایزد خورشید بوده است.