معماری چند حسی چیست؟
مخاطب اثر معماری به وسیلۀ قوای حسی خود آن را دریافت و ادراک می کند. داشتن تجربه ای چندحسی که همۀ راه های ارتباطی انسان با فضا را تحت تأثیر قرار دهد بر کیفیت و غنای فضای خلق شده می افزاید. اما آنچه امروزه در حال فراموشی است تبدیل معماری از فضای انسانی به فضای بینایی، زیبا و چشم نواز است. معماری که برای انسان و آرامش و تأمین نیازهای ادراکی و شناختی او ساخته می شد در حال تبدیل به معماری تبلیغاتی، لذت و مصرف گرایی برای مردم شده است و این مصرف گرایی هم چون ذات خود عمر کوتاهی برای محصول خود قائل بوده و خیلی سریع محصول کسل کننده و ملال آور می شود. تنها آنچه به چشم زیبا بیاید مورد توجه قرار می گیرد. محصول این فرایند، فضاهای معماری و شهری گشته که خالی از روح خیال است و در نتیجه بستر خاطرات انسانی نگشته است. انسان با محیط بیگانه شده و به دورن خود فرو رفته است. اثر معماری مدگرا و زودگذر شده و تخریب و دوباره سازی جز لاینفک معماری امروز گشته است. از این رو، با هدف نیل به اثر معماری ماندگار و جاودانه پرداختن به فضایی که همۀ وجوه ادراکی انسان را درگیر خود نماید، ضرورت می یابد.
فضا و فضامحوری در معماری چند حسی
کالبد بیرونی و فضای درونی دو بخش شکل دهندۀ هر اثر معماری است. کالبد زمینه و تعریف کنندۀ فضا است و در واقع تجسم عینی فضا را به وجود می آورد. ارسطو، اولین متفکر اروپایی، فضا را با ظرف قیاس می کند و آن را پدیده ای می داند که باید محصور شود و به این ترتیب تعریف شده و نهایتش مشخص شود. جیودانو برونو در قرن شانزدهم نظریه ای در مقابل آن ارائه می کند؛ از نظر او فضا از طریق آنچه که در آن قرار دارد تعریف می شود. او به فضای پیرامون و مابین معتقد است (گروتر، ۱۳۸۸: ۱۸۷). بنابراین می توان دو دیدگاه اولیه در باره فضا را مورد توجه قرار داد که فضا را به عنوان ظرف و یا مظروف می دانند.
کیفیت هر فضا در کالبد آن متجسد است. فضا کیفیتی است که انسان تحت تأثیر کالبد معماری درمی یابد. اساساً فضا بدون فرم وجود ندارد و این فرم است که فضا را می سازد و تحت تأثیر قرار می دهد (معظمی،۱۳۹۱ : ۵۷-۶۸). فضا به خودی خود امری آزاد و لایتناهی است که کالبد آن را محصورکرده و به آن عملکرد، ارزش، نام و کیفیت و تعین بخشیده است. در ذهن هر طراح تعادل توجه به این دو عنصر امری ضروری است و توجه به جوانب هر کدام اهمیت ویژه ای دارد. توجه بیش از حد و یا کم نسبت به هر کدام سبب تضعیف هر یک شده و این نشان دهنده وابستگی این دو عنصر به یکدیگر است.
اما در این بین نباید انسان را به عنوان عامل سوم و تأثیرگذار بر این دو نادیده گرفت. در واقع فضا و کالبد برای انسان و پاسخ گویی به نیازهایش خلق می شود. فضا کیفیتی است که انسان تحت تأثیر کالبد معماری درمی یابد و تصویر فضای عینی و خارج از ذهن در آیینه دل و ذهن انسان است و از آنجا که این آینه ها رنگ شخصیت هر انسان را برخود دارند، تصویری که در آن ها ایجاد می شود حاصل ترکیب امر عینی و بیرونی (مدرک) و صفات مدرک است (همان). انسان برای درک و دریافت فضا و کالبد معماری باید با آن ها ارتباط بر قرار کند. این ارتباط از طریق کانال های ارتباطی انسانی، یعنی حواس میسر می شود. بنابراین نقش حواس انسان در تکامل این روند بسیار ضروری بوده و نقشی حیاتی دارد. و هر گونه کوتاهی و نادیده گرفتن آن و یا بخشی از آن سبب نقص در این فرایند می گردد. امری که امروزه به شکلی بحرانی در معماری نمود پیدا کرده است. ادموند بیکن به خوبی به بحرانی که امروزه در پی فرم گرایی افراطی در معماری معاصر پدید آمده اشاره می کند. به گفتۀ وی به طور کلی معماری از دو عنصر اصلی توده و فضا تشکیل یافته در فرهنگ ما معمولاً فقط توده در نظر گرفته می شود. تا آنجا که بسیاری از طراحان «کور فضا» شده اند. آگاهی از فضا تنها منوط به فعالیت مغز نیست، بلکه کلیۀ حواس و عواطف انسان در آن دخالت دارد(همان).
پیشینه تاریخی معماری چند حسی
اما اینجا پرسشی که پیش می آید اینکه معماری و خلق فضا در طول تاریخ تا چه اندازه به این فرایند پایبند بوده است؟ معماری امروز تا چه حد به آن قائل و پایبند است؟ آیا به همۀ ادراکات حسی در طول تاریخ به یک اندازه اهمیت داده شده است؟ با توجه به ضرورت موضوع لازم می آید به تاریخچه و آسیب شناسی دیدگاه ها و رویکردها به حواس در گذشته تا حال بپردازیم.
بشر در طول تاریخ اهمیت این موضوع را دریافته که حواس، ما را در مرکز دنیا قرار می دهد. حواس به ما این امکان را می دهد که توصیفی از خود و آنچه پیرامون مان قرار دارد داشته باشیم. حواس انسانی از زمان یونان باستان مورد توجه فلاسفه بوده و حس بینایی به عنوان مهم ترین دریچۀ ادراک انسانی در بالاترین مرتبه قرار گرفته است. این اهمیت را می توان در نظرات اندیشمندان و معماری آن دوره مشاهده کرد. همواره در طول تاریخ توجه به حس بینایی سبب محجورماندن حواس دیگر گردیده است. توجه به حس بینایی از زمان یونان تا روم و سپس رنسانس و در نهایت عصر روشنگری و صنعتی و مدرن همواره نشان دهندۀ برتری بخشیدن آن بر دیگر حواس است.
اهمیت معماری
معماری اولین ابزار ارتباطی انسان با فضا و زمان است و به آن دو مفهوم لایتناهی مقیاسی انسانی می بخشد. مهم ترین بخش نقد بینایی محوری در معماری مربوط دوران ظهور تکنولوژی و سرعت یافتن روند حرکتی دنیای امروز است. این انتقاد را می توان دربخش اول کتاب یوهانی پالاسما «چشمان پوست» مشاهده کرد. او سرکوب سایر قلمروهای ادراکی را که منجر به فقر محیط پیرامون و به وجودآمدن احساس جدایی و بیگانگی شده است نهفته در برتری قلمروی بینایی در فرهنگ تکنولوژیک و مصرف گرای امروزی دانسته که در آثار و آموزش معماری رواج یافته است.
با بررسی رویدادهای دوران مدرن و پست مدرن می توان بخشی از این انحراف را مورد بررسی قرار داد. با ظهور و و بروز عصر روشنگری اعتقاد به علم و پیشرفت و برقراری رابطه مستقیم بین این دو و توجه به آینده از مهم ترین اصول فکری این دوره بود. و سنت را مترادف با خرافات می دانست. این عصر سرآغاز دگرگونی ها در روند آرام تاریخ بشری بود که باعث سرعت بخشی به دنیای جدید شد. جنبشی بود که به انقلاب صنعتی و در نهایت مدرنیته رسید. انقلاب صنعتی با ظهور تکنولوژی و تولیدات انبوه در همه زمینه ها و ظهور مواد و مصالح جدید در معماری را سبب شد.
معماری مدرن (نو) در روند پیشرفت و دگرگونی دنیای جدید لازم و ضروری می آمد. دنیای نو و تمدن جدید نیاز به معماریی که همسو و هم ساز با آن باشد را لازم می دید. بنابراین معماری مدرن در این مسیر پیشرفت، جدایی از گذشته را به عنوان راهی برای کنده شدن از روند پیشین خود می دید. و این جدایی را در فرم ها و معماری بی هویت شکلی و بصری یافت. پیدایش مصالح جدید همچون فولاد، شیشه، سیمان و بتن آزادی از قید و بندهای قوانین معماری سنتی را تسهیل نمود. درنتیجه معماری بر اساس تفکر جدیدی شکل گرفت که توجه به فرم های جدید بدون تزیینات و توجه به سادگی و یکنواختی در کالبد بنا را مورد توجه قرار داد. در واقع ورود عناصری همچون شیشه، فولاد، پلاستیک و.. علاوه بر سهولت و سرعت بیشتر در ساخت بناها بیشتر در پی تغذیه درک بینایی انسان بوده که بنایی زیبا و مورد توجه عامه را به وجود آورد و توجه به دیگر حواس انسانی، بیش از پیش کمتر شد.
معماری پست مدرن در جهت توجه به خصوصیات فرهنگی، اجتماعی، تاریخی و اقتصادی افراد و خصوصیات شهری، شرایط اقلیمی و نحوه زندگی روزمره مردم و نیازها وعادات آن ها بود. ونتوری به دنبال معماری زمینه گرا و بوم گرایی در معماری بود. اما این خصوصیات بیشتر از جنبه صوری و سطحی، مورد توجه آن ها بود. در آثارش تاریخ گرایی را با برداشت سطحی و دریافتی شکلی، تصویری و بینایی محور نسبت به تاریخ ارایه کرد. این ویژگی ها را در معماری مایکل گریوز نیز می توان مشاهده کرد که حتی انعکاس تاریخی گری را به شکل بازی با نمادها ارایه کرد. در نتیجه معماری پست مدرن بومی سازی را در شکل، فرم و عناصر آشنای بصری جست وجو می کرد بی آنکه توجهی به دیگر حواس داشته باشد.
اما امروزه معماری که در رایانه ها شکل می گیرد. معماری مجازی که به شکل تصاویر دو بعدی ارایه می شود. این معانی بیشتر از لحاظ شکل و بینایی دریافته و تحلیل می گردند. رایانه به جدایی هر چه بیشتر حواس محجور مانده از روند طراحی معماری کمک کرد. آنچه در این بین مورد محدودیت قرار گرفت دیگر حواس انسانی بود که در عرصه رقابت های بصری و تبلیغات دنیای تکنولوژی نادیده گرفته و بی توجه رها شد. از این رو با بناهایی روبرو می شویم که جنبه انسانی آن ها بیشتر منحصر به حس بینایی است و بیننده فقط برای مدت کوتاهی با آن ارتباط برقرار می کند و آن هم پس از به پایان رسیدن تجربه دیداری به پایان می رسد. این گونه بنا ماندگاری خود را از دست می دهد.
معماری به مثابه رسانه
عصر جدید با پدیدۀ دیگری مواجه شد که در دنیای نوین بسیاری ازجوانب زندگی انسان را تحت تأثیر قرار داد؛ این پدیده رسانه است. رسانه عامل انتقال اطلاعات، و دست رسی و دست یابی به همه چیز است. رسانه ها توانایی دگرگونی معانی و زبان ها را دارند و می توانند هر چیزی را آن گونه که مطلوب خود است معنا بخشند. نقش رسانه ها در جهان پسامدرن به گونه ای است که مرز بین واقعیت و غیرواقعیت مخدوش شده و همه چیز به صورت واقعیت مجازی در آمده است.
از قدم زدن در کاخ های باستانی در کامپیوتر، تا رفتن به سیارات دیگر بر روی پردۀ سینما تا انجام عمل جراحی از راه دور به کمک اینترنت، همه و همه تصاویر مجازی است که مرز بین آن ها و واقعیت، مبهم و نامشخص است. می توان نقش رسانه ها را در به وجودآوردن این شرایط از زمان اختراع چاپ تا زمان اختراع عکاسی و در نهایت رایانه و اینترنت را پررنگ در نظر گرفت که همه در جهت ارتقا و توجه هر چه بیشتر حس بینایی است و ارتباط ما با دنیا به وسیلۀ رسانه ها تنها از طریق تصاویر دو بعدی اتفاق می افتد. دنیایی مجازی و به دور از واقعیت که تنها از یک بعد قابل درک است و دیگر جنبه های احساسی نادیده گرفته می شود. در بررسی نظر مک لوهان در بارۀ رسانه ها، دسته بندی کلی از این پدیده در ذهن شکل می گیرد.
هنگامی که در ارتباطات، سخن از رسانه به میان می آید، دو معنا از آن به ذهن می رسد:
- روش یا ابزار فنی و مادی تغییر شکل پیام، به نشانه هایی که مناسب انتقال از مجرایی معین هستند.
- واسطۀ مادی انتقال نشانه ها، به طور مثال به هوا، کاغذ یا کلام انسان، که واسط مادی انتقال علایم هستند، رسانه اطلاق می شود و همه از انواع رسانه های مادی به شمار می روند.
مک لوهان با قاطعیت بسیار، معنای دوم را از نظر حرارتی به دو دسته «سرد و گرم» تقسیم می کند. منظور مک لوهان از رسانۀ سرد، رسانه ای است که مشارکت زیادی را از ناحیه مخاطب طلب کرده و مخاطب باید به کمک سایر حواس خود، به استقبال آن برود. در رسانه های سرد، لازم است مخاطب با بهره گیری از قدرت تخیل خود، حلقه های مفقوده ای که در پیام ها وجود دارد را شناسایی کند و در واقع حجم زیادی از اطلاعات را بر اطلاعات ارائه شده از سوی رسانه، اضافه کند؛ تا فهم کامل پیام رسانه ای حاصل شود.
اما رسانه گرم رسانه ای است که تنها یکی از حواس پنج گانه مخاطب را در نهایت تکامل و قدرت آن به کار می گیرد. رسانه گرم با حجم زیادی از داده ها همراه بوده و از نظر بیان مقصود، کامل است؛ آن چنان دارای وضوح و روشنی است که چیزی را باقی نمی گذارد؛ تا دخالت مخاطب را در پر کردن فراموش شده ها و خلاءها ایجاب کند و همکاری مخاطب را به حداقل رساند.
اگر معماری را به مثابه رسانه تعریف کنیم که انتقال دهنده اطلاعات و کیفیات محیط ساخته شده باشد، آن را در کدام یک از این دو دسته می توانیم قرار دهیم؟ آیا جایگاه معماری امروز نسبت به گذشته در این تعریف تغییر کرده؟ در واقعیت، معماری باید در کدام یک از این دو دسته بندی قرار گیرد؟
مانند تعریف رسانه های گرم و سرد، معماری گرم و سرد نیز قابل تعمیم است. فضاها و آثار معماری که تنها با بهره گیری از یکی از حواس پنجگانه با مخاطب ارتباط برقرار کرده و نیازمند درگیری ذهنی و حسی کمتری هستند را می توان معماری گرم نامید. معماری که امروزه تنها به ارزش های بصری توجه صرف داشته است را می توان جزو این قسم قرار داد. در عرصه رقابت های معماری امروز، اولین و سریع ترین راه برای برتری بخشیدن به هر اثر توسط طراح، نمایشی کردن آن و بصری تر جلوه دادن آن است. معماری که در غالب عکس ها و یا بنایی که در مقیاس خرد زیبا به نظر رسیده اما در مقیاس واقعی غیر انسانی است. یکی از مسائل بحرانی معماری امروز توجه ویژه دانشجویان معماری به سمت تصاویر و عکس ها و دنبال کردن شکل ها و فرم های بصری ارائه شده در مجلات و کتب و رسانه هاست. استفاده بیش از حد از مجلات و اینترنت به عنوان تنها روش تجربه معماری می تواند موجب نادیده گرفتن اهمیت فضا در طراحی شود. شاید بتوان گفت حتی تصاویر مجلات به نوعی، قضاوت هایی کاملاً نادرست را شکل می دهند. تحلیل یک بنا از طریق تصاویر این مجلات، غالباً تحلیل غیر واقعی بوده و با تحلیلی که به واسطه حضور در مکان و فضا صورت می پذیرد متفاوت است.
اثر معماری واجد همۀ جوانب حسی انسانی که درک همه جانبۀ احساس را در اثر معماری منعکس می کند و با بهره گیری از همه حس های انسانی و پیام ها و به کار گیری تخیل و حافظه تجربی مخاطب خود باعث فهم کامل از فضای معماری می شود و با مخاطب حداکثر ارتباط را برقرار می کند را شاید به توان معماری سرد قلمداد کرد.
عدم توجه به جنبه های دیگر حواس و خاطرات ذهنی انسانی سبب شده معماری در حد اثر تبلیغاتی همچون تابلویی تبلیغی، حتی گاهی اوقات برای نمایش تصویر یک هویت و نه خود هویت تنزل یابد. نگرش تک بعدی به اثر معماری سبب برداشتی سطحی و صوری از آن شده بی آنکه اصل و جوهره آن و فضا ما را به خود فراخواند. هرچقدر که دریافت راحت و سریع اتفاق می افتد ماندگاری و جاودنگی آن نیز دشوارتر می گردد.
از این امر می توان تأثیر تجربه و احساس همه جانبه و چندحسی با اثر معماری را به عنوان امری مهم در ارتقای کیفیت معماری مورد توجه قرار داد. همچنین به تأثیر بازدیدهای عملی دانشجویان از آثار معماری در یادگیری و درک بهتر فضای معماری پی برد.
تأثیر متقابل حرکت و حس لامسه
لامسه و حرکت واجد رابطه ای متقابل هستند که می توانند بر یکدیگر تأثیر بگذارند. حرکتی که به دلیل تغییرات و تفاوت های لمس یک سطح در انسان پدید می آید و یا حس لامسه ای که به هنگام حرکت درعضلات و ماهیچه های انسان برانگیخته می شود جالب توجه است.
طراحان اولیه باغ های ژاپنی از رابطه بین تجربۀ حاصل از حرکت و تجربۀ بصری و عضلانی شناخت داشتند. باغ ها را نه تنها برای چشم طراحی می کردند بلکه هنگام قدم زدن در باغ ژاپنی، به طور خارق العاده ای، تجربۀ تحرکات ماهیچه ای و استفاده بیش از حد معمول از آن در هنگام قدم زدن اضافه می شود. شخص به طور متناوب، مجبور است مواظب گام های خود در پله های سنگی باشد که به طور نامنظم در درون استخر قرار گرفته اند.
تجربه خانه توسط فعالیت های متنوعی چون آشپزی، خوردن، معاشرت کردن، خواندن، خوابیدن و… صورت می گیرد. مجموعه حرکات و رفتارهای ما در محیط فضای خانه تجلی می یابد. این تقابل های حرکت و تجربۀ لمسی در فضای خانه درک و حافظه حسی ما را پر می کند و خانه برای ما ماندگار در ذهن می ماند. حس حرکت به سبب سنگ های چیده شده در باغ که ترغیب به حرکت و لمس آن دارد. حس حرکت به دلیل جزئیات و بافت سطح که به حرکت و رسیدن و لمس وکشف واقعیت آن در ما پدید می آید.
زمان و حافظه لمسی
زمان و حسی از قدمت که از مصالح به ما منتقل می شود بر غنای هر ماده می افزاید. زمان ممکن است بیان کننده مدت زمان کار بر روی ماده و یا قدمت و عمر ماده و یا عمر مادۀ اولیه باشد. وقتی هر اثر هنری را می بینیم خواه ناخواه ترغیب می شویم که آن را لمس کنیم تا با لمس آن به ظرافت و دقت به کار رفته در آن پی برده و مدت زمانی که هنرمند بر روی آن کار کرده است را درک می کنیم. مشاهده می کنیم که در موزه ها اشیا و آثار با ارزش را درون محفظه ای شیشه ای قرار می دهند تا کسی آن ها را لمس نکند. این نشانگر علاقۀ مردم است به لمس هر آنچه که با ارزش است تا از حقیقت آن اطمینان حاصل کنند. وقتی سطح چوبی را لمس می کنیم به عمر درختی می اندیشیم که چوب از آن گرفته شده است.
