معماری رمانسک

معماری رمانسک (معماری رومانسک) (Romanesque) از قرن ۱۰ تا ۱۲ میلادی در اروپا رواج داشت و طاق رومی یا همان نیم دایره‌ای، بارزترین شاخصه‌ی آن به حساب می‌آید.

سبک رمانسک، به معماری اروپا اشاره دارد که در قرن ۱۰ میلادی آغاز شد و تا قرن ۱۲ یعنی روی کار آمدن سبک گوتیک ادامه داشت. همان‌طور که از نام آن می‌توان حدس زد، این سبک بر پایه‌ی شیوه‌های معماری رومی‌ها استوار است و با ویژگی‌هایی همچون دیوارهای ضخیم، طاق‌های گرد و برج‌های بزرگ شناخته می‌شود. تمامی مناطقی که زمانی بخشی از امپراطوری روم بوده‌اند، ویرانه‌هایی از آن دوران را در برمی‌گیرند و طاق، ویژگی مشترک بیشتر آن‌ها به شمار می‌رود. شاید عده‌ای به رمانسک صرفاً به چشم دوره‌ای برای انتقال به گوتیک نگاه کنند؛ اما نباید این نکته را فراموش کرد که سبک رمانسک از دل عصر تاریکی (Dark Ages) بیرون آمد و به اروپا روشنایی بخشید. بسیاری از کلیساهای آلمان از جمله ۱۲ کلیسای رمانسک کلن(Twelve Romanesque churches of Cologne) به این دوره تعلق دارند. یکی از مهم‌ترین ساختمان‌های رمانسک کشور آلمان، کلیسای جامع اشپیر (Speyer Cathedral) است که در قرن ۱۱ میلادی، بزرگ‌ترین ساختمان در دنیای مسیحیت و نمادی از قدرت خاندان سالیان (Salian) به شمار می‌رفت.

نام رمانسک

ابتدا یک باستان‌شناس در اوایل قرن ۱۹ میلادی از نام رمانسک برای توصیف معماری اروپای غربی بین قرن ۵ تا ۱۳ استفاده کرد؛ اما در این دوره، قدمت حقیقی بسیاری از ساختمان‌ها هنوز به‌طور قطعی مشخص نبود. امروزه این کلمه به تاریخ محدودتری بین اواخر قرن ۱۰ تا ۱۲ میلادی و سبکی اشاره دارد که بعضی از ویژگی‌های سبک بعدی خود، یعنی گوتیک را به نمایش می‌گذارد اما همچنان به طاق‌های گرد رومی وفادار مانده است. البته رمانسک را در انگلیس بیشتر با نام معماری نورمان (Norman architecture) می‌شناسند. دلیل آن به این موضوع برمی‌گردد که ویلیامِ فاتح (William the Conqueror) در سال ۱۰۶۶ میلادی از نورماندی در شمال فرانسه به سمت انگلیس حمله‌ور شد و در این جنگ به پیروزی رسید. طرح اصلی ساختمان‌ها طی قرن ۱۱ و ۱۲ میلادی تحت تأثیر ایده‌های او قرار گرفت. کلیسای جامع دورام (Durham Cathedral) در انگلیس، بخش‌هایی از کلیسای گلاستر (Gloucester Cathedral) از جمله سردابه و نیایشگاه‌های آن و همچنین بخش‌هایی از کلیسای ساوت‌وِل (Southwell Minster) همچون شبستان، برج مرکزی و ۲ برج غربی آن، نمونه‌هایی عالی از سبک رمانسک انگلیسی یا همان سبک نورمان به حساب می‌آیند.

دوره های معماری رمانسک

معماری رمانسک را می‌توان به طور کلی به ۲ دوره‌ی رمانسک اولیه و سبک رمانسک تقسیم کرد. رمانسک اولیه یا همان آغازین (First Romanesque) به ساختمان‌هایی در ایتالیا، اسپانیا و بخش‌هایی از فرانسه اطلاق می‌شود که ویژگی‌های سبک رومانسک را در برمی‌گیرند و آن را با نام رمانسک لمباردی (Lombard Romanesque) نیز می‌شناسند. این ساختمان‌ها در اواخر قرن ۱۰ میلادی و قبل از تأثیر صومعه کلونی (Cluny Abbey) بر روی معماری ساخته شده‌اند و در نتیجه، بسیار ساده‌تر و غیر حرفه‌ای‌تر هستند. دیوارهای ضخیم، عدم استفاده از مجسمه و به کار گرفتن طاق‌های تزئینی با الگوهای ریتمیک از جمله ویژگی‌های رمانسک لمباردی به شمار می‌رود.

عبارت «هنر پیش-رمانسک» (Pre-Romanesque art)، معنای وسیع‌تری دارد و آن را اغلب برای اشاره به هنر اوایل قرون وسطی و مسیحیت به کار می‌برند. در نتیجه معمار اسپانیایی یعنی ژوزپ پوچ ای کادافالچ (Josep Puig i Cadafalch)، کلمه‌ی رمانسک اولیه را اختراع کرد تا در مفهوم آن اشتباهی پیش نیاید. تفاوت رمانسک اولیه با سبک‌های رمانسک بعد از آن در میزان مهارتی است که در ساخت بناها به کار گرفته می‌شد. در رمانسک اولیه از پنجره‌های کوچک‌تر، دیوارهای آجری و طاق‌های ساده استفاده می‌کردند؛ در حالی‌که در سبک رمانسک استفاده از طاق ضربی و سنگ‌های صیقل داده شده رواج داشت. صومعه‌ی سانتا ماریا د ریپُی یا همان ریپول (Monastery of Santa Maria de Ripoll) در اسپانیا با ۲ برج جلویی و تزئینات لمباردی خود، ویژگی‌های رمانسک اولیه را به خوبی به نمایش می‌گذارد.

چند قرن پس از سقوط امپراطوری روم، وقتی شارلمانی در سال ۸۰۰ میلادی به عنوان امپراطور مقدس روم تاجگذاری کرد، اروپا سرانجام اولین قدم‌های خود را برای خارج شدن از عصر تاریکی برداشت. بقایای تمدن رومی در سراسر این قاره به چشم می‌خورْد و افسانه‌های مربوط به امپراطوریِ با عظمت آن‌ها از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شد. بنابراین شارلمانی تصمیم گرفت تا برای یکپارچه‌سازی امپراطوری و اعتباربخشی به سلطنت خود، شروع به ساخت کلیساهای رومی و به خصوص به سبک کلیساهای مسیحی دوران کنستانتین، اولین امپراطور مسیحی روم کند. در این دوره حدود ۲۰۰ سالی می‌شد که هیچ پروژه‌ی بزرگی را طراحی نکرده بودند و معماران شارلمانی از سیستم طاق‌ها و ستون‌های ساختمان‌های مسیحی رومی الگو گرفتند و از آن‌ها برای ساخت کلیساها و عبادتگاه‌ها در اروپا استفاده کردند.

کلیساهای رمانسکی که از دوران آغازین قرون وسطی (تقریباً بین سال ۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰۰ میلادی) به جا مانده‌اند، عظیم‌الجثه، محکم و استوار هستند و بعضی از آن‌ها هنوز هم بزرگ‌ترین سازه‌ی بسیاری از شهرها به حساب می‌آیند. سقف ساختمان‌های سبک رمانسک آغازین را اغلب از چوب می‌ساختند و با توجه به روش معماری آن‌ها، فشار زیادی بر روی دیوارهای کناری و به سمت بیرون ساختمان وارد می‌شد. به همین دلیل به مرور زمان، طاق‌های آهنگ (طاق گهواره) که ساده و نیم دایره‌ای شکل بودند، جای خود را به طاق تاژ و متقاطع دادند که در سبک گوتیک به اوج خود رسید.

ویژگی های معماری رمانسک

ساختمان‌های رمانسک، ویژگی‌های مشترک متعددی دارند و از طرحی منظم و متقارن پیروی می‌کنند؛ اما در مجموع هر ساختمان، شکل به خصوصی داشته و ظاهر و مصالح به کار رفته در آن‌ها در هر ناحیه متفاوت است. نمای کلی این سبک در مقایسه با معماری گوتیک، ظاهر ساده‌تری داشته و دیوارها وظیفه‌ی تحمل وزن سنگین ساختمان را بر عهده دارند. به همین دلیل است که دیوارهای سبک رمانسک را بسیار ضخیم می‌سازند. قلعه‌های بسیاری در این دوره ساخته شده‌اند؛ با این حال کلیساهای سبک رمانسک در این عصر تعدادشان بیشتر از قلعه‌ها بود که امروزه اکثرشان هنوز هم پابرجا هستند و هر از گاهی از آن‌ها استفاده می‌شود.

از ستون در کلیساها و قلعه‌های رمانسک، استفاده‌ی بسیاری می‌شد که تنوع بالایی از لحاظ جنس و سبک دکوری داشتند. یکی از ویژگی‌های رایج معماری رمانسک، به هم پیوستن دو پنجره‌ی طاق‌دار یا گذرگاه طاق‌دار به یکدیگر است که با یک ستون بزرگ یا ستون باریک از یکدیگر جدا می‌شوند و داخل یک طاق بزرگ‌تر قرار می‌گیرند؛ به این شکل که در طبقه‌ی همکف کلیسا، گذرگاه طاق‌دار بزرگی وجود دارد و از ستون‌های ضخیم متعددی تشکیل می‌شود. بالای این بخش، یک ردیف دیگر از طاق‌های کوچک‌تر را در نظر می‌گیرند که معمولاً یک ستون بین آن‌ها واقع شده است. ردیف بالاتر آن‌ها دوباره طاق‌های کوچک‌تر دیگری را در برمی‌گیرد و به این شکل، کوچک شدن تدریجی اندازه‌ی ساختمان را به شکلی منطقی نشان می‌دهد.

ساختمان‌های معماری رومانسک معمولاً دکور ساده‌ای دارند و به جای استفاده از الگوهای خمیده یا گل‌دار، از شکل‌های هندسی همچون مربع، لوزی و طرح‌های زیگزاگ کمک می‌گیرند. از دایره نیز استفاده می‌شد که شکل رایج طاق‌های نیم دایره‌ای سبک رمانسک را تداعی می‌کرد. طاق‌های شبستان کلیساها، معیار دقیقی دارند و از لحاظ هندسی، از طرح‌هایی منطقی پیروی می‌کنند؛ به این صورت که با یک نگاه می‌توان متوجه اندازه‌ها و الگوی تکراری آن‌ها شد که چگونه به خوبی با ساختمان‌هایی به آن بزرگی و سنگینی هماهنگ هستند. البته ساختمان‌هایی که در مراحل بعدی رمانسک ساخته شده‌اند، ممکن است ویژگی‌هایی را در برگیرند که در نمونه‌های اولیه‌ی آن دیده نمی‌شود؛ اما به‌طور کلی ویژگی‌های معماری رمانسک را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

• دیوارهای ضخیم
• ستون‌های مقاوم
• طاق‌های رومی
• برج‌های بزرگ

همان‌طور که گفتیم، مصالح استفاده شده برای ساخت بناهای رمانسک با توجه به سنگ محلی و روش‌های ساخت و ساز هر منطقه با یکدیگر تفاوت داشت. برای مثال در ایتالیا، لهستان، بیشتر بخش‌های آلمان و بعضی نواحی هلند استفاده از آجر رایج بود. در سایر مناطق، بیشتر از قطعات سنگ و گرانیت استفاده می‌کردند که البته هنوز شکل صیقلی و تراشیده‌ای نداشت. ستون‌های ورقه‌ورقه‌ی کورینتی که یکی از شاخصه‌های اصلی سبک کلاسیک است، الهام‌بخش بسیاری از سرستون‌های رمانسک بوده‌اند. دقت و ظرافتی که برای تراشیدن این سرستون‌ها به کار گرفته می‌شد، به در دسترس بودن نمونه‌ی اصلی آن‌ها بستگی داشت. در ایتالیا معمولاً از ستون‌های باستانی رومی کمک گرفته و از آن‌هایی که هنوز قابل استفاده بودند، دوباره در نمای داخلی و ایوان کلیساها کمک می‌گرفتند. بیشتر این ستون‌ها عمودی بودند و رنگ‌های مختلفی داشتند و گاهی به همراه سرستون اصلی خودشان (اغلب کورینتی) به کار گرفته می‌شدند.

برج، ویژگی مهمی از کلیساهای رمانسک به حساب می‌آید و امروزه هنوز هم بعضی از آن‌ها سرپا هستند. برج‌های رومانسک به شکل‌های مختلفی از جمله مربعی، دایره‌ای و هشت‌ضلعی ساخته می‌شدند و تعداد و موقعیت قرارگیری آن‌ها در ساختمان‌ها با یکدیگر متفاوت بود. برج پیزا در ایتالیا که پشت کلیسای جامع پیزا (Cattedrale di Pisa) واقع شده، از نمونه‌های جالب رمانسک به شمار می‌رود و در فهرست معروف‌ترین برج های کج دنیا نیز قرار دارد. تمرکز دکور ساختمان‌های رمانسک بر روی نمای بیرونی غربی و به خصوص دروازه‌ها بود و در داخل نیز دیوارهای بزرگ و طاق‌های آن با نقاشی‌های دیواری تزئین می‌شد که متأسفانه بیشترشان از بین رفته‌اند. بعضی از آن‌ها به دلیل بی‌توجهی، جنگ و تغییر در مد روز به این وضعیت افتادند و سایر آن‌ها به خصوص در انگلیس، فرانسه و هلند طی حرکت مذهبی شمایل‌شکنی (Iconoclasm) نابود شدند؛ زیرا معتقدان باور داشتند که نباید مفاهیم مقدس مذهبی را به تصویر کشید. در قرن ۱۲ میلادی، کم‌کم ویژگی‌هایی رواج پیدا کرد که امروزه آن‌ها را جزو خصوصیات معماری گوتیک می‌دانند. گاهی پیش می‌آمد که ساخت بخشی از ساختمان بسیار طولانی می‌شد و به همین دلیل، موضوع عجیبی نیست اگر گاهی بعضی از ساختمان‌ها در عین واحد هم ویژگی‌های سبک رمانسک و هم گوتیک را به نمایش بگذارند.

احیای معماری رمانسک

احیای گوتیک در قرن ۱۹ میلادی رواج پیدا کرد و در این دوره بعضی از ساختمان‌ها را به سبک نئو-رمانسک (احیای رمانسک) نیز می‌ساختند. قدمت این بناها به سال ۱۸۳۰ میلادی برمی‌گردد و احیای رومانسک تا قرن ۲۰ هم ادامه داشت. در این دوره از سبک ساختمان‌های عظیم و زمخت رمانسک استقبال و آن‌ها را در قالب ساختمان‌های آجری احیا کردند. البته تغییراتی نیز در طراحی آن‌ها اعمال شد تا برای این دوران کاربردی‌تر باشد. موزه تاریخ طبیعی (Natural History Museum) در لندن، حدوداً در سال ۱۸۷۹ تأسیس شده و از سبک ویکتوریایی، احیای گوتیک، رمانسک و احیای رمانسک برای ساخت آن کمک گرفته‌اند.

نمونه هایی از معماری رمانسک

• کلیسای جامع دورام در انگلیس
• کلیسای جامع الی (Ely Cathedral) در انگلیس که بعضی از قسمت‌های آن را به سبک گوتیک بازسازی کرده‌اند.
• کلیسای جامع پیزا در ایتالیا که به طور دقیق‌تر به سبک رومانسک پیزایی (Pisan Romanesque) ساخته شده است.
• کلیسای سن مینیاتو آل مونته (San Miniato al Monte) فلورانسایتالیا
• صومعه کلونی در فرانسه
• کلیسای جامع اشپیر در آلمان
• کلیسای جامع وُرمس (Worms Cathedral) در آلمان که با نام «کلیسای سنت پیتر» نیز شناخته می‌شود.
• قلعه وارتبورگ (Wartburg Castle) در آلمان که اِلمان‌هایی را به سبک گوتیک و رنسانس نیز در برمی‌گیرد.
• کلیسای سنت اندرو (St. Andrew’s Church) در شهر کُلُن آلمان
• کلیسای مریم مقدس در کاپیتول (St. Maria im Kapitol) در شهر کلن آلمان
• کلیسای حواریون مقدس (Basilica of the Holy Apostles) در شهر کلن آلمان
• کلیسای بزرگ سنت مارتین (Great St. Martin Church) در در شهر کلن آلمان