معماری پارتی، این سبک معماری به معماری ساسانی نیز معروف است. این شیوه پس از حمله‌ی اعراب به ایران پدید آمد و در دوره‌های اشکانی، ساسانی، صدر اسلام و تا پس از اسلام نیز (سده‌های 3 و 4 هجری) دنبال شده است. پس از حمله‌ی اسکندر، یونانی‌ها بسیار
تلاش کردند که فرهنگ و سلیقه‌ی خود را به ایرانیان تحمیل کنند. در این بین اسکندر برای رسیدن به این هدف مخصوصا در ایران دستور داد که تا ده‌ها هزار نفر از سربازان او با زنان ایرانی ازدواج کنند و خود او نیز در میان شاه‌زادگان و نجیب‌زادگان دو دختر را به همسری اختیار کرد. همچنین 30 هزار کودک ایرانی را میان سپاه خود تقسیم کرد تا زیردست مقدونیان یونانیان پرورش یابند و فنون جنگی و زبان یونانی را از آنان فرا گیرند، اما ایرانیان تن به این عمل ندادند.
معماری
معماری پیشرفته‌ترین هنر یونانیان است و به خاطر ظرافت و نظم و تزئینات ویژه‌ی آن در طول تاریخ اروپا در چندین دوره از آن تقلید شده است. این خصوصیات، خدمتی به تنوع نمی‌کرد. انجام معماری از قاعده‌ها به دست آمده است و پا فراتر نمی‌گذاشت و به همین علت تکرار در معماری یونانی بسیار فراوان است. یکی از پروفسورهای خاورشناس فرانسوی درباره‌ی هنر و معماری ایران و یونان این‌گونه بیان می‌کند: به کسانی که دوستدار هنر هستند توصیه می‌کنم اول به یونان بروند و بعد به ایران. چرا که در ایران گوناگونی در ساختمان‌ها حتی در یک دوره‌ی تاریخی به خوبی یافت می‌شود و برعکس آن‌چه که در یونان به صورت تکرار دیده می‌شود. البته از دیدگاه او این تنها یک نقد هنری است.
بناهایی که در دوره‌ی پارتی ساخته شده‌اند عبارتند از:
- نیایشگاه آناهیتا کنگاور
- کاخ الحضرا
- مجموعه نسا
- کاخ آشور
- کوه خواجه
- بازه هور
- آتشکده فیروزآباد (قلعه‌ی دختر)
- آتشکده‌ی نیاسر
- طاق کسرا
- بیشاپور
- کاخ سروستان
- کاخ قصر شیرین
ویژگی‌های معماری پارتی
از ویژگی‌های معماری پارتی این است که هر ساختمان ویژگی خاص خود را دارد و نمی‌توان دو ساختمان را یافت که همانند باشند. در این ساختمان‌ها از اصل جفت و پد جفت یا به عبارت دیگر قرینگی و ناقرینگی بهره‌گیری شده است، از ساختمان‌های که کاربرد مذهبی و یا نیارشی داشته‌اند از اصل جفت یا قرینگی بهره‌گیری کرده‌اند. ولی برعکس در ساختمان‌هایی با کارکرد مسکونی یا کاخ‌مانند باید تنوع ایجاد کرد و از پدجفت بهره‌گیری کرده‌اند. در معماری خانه‌ها و کاخ‌های ایرانی تنوع بسیار دیده می‌شود. تا مرحله‌ای که معماران آن از لحاظ منطق ساخت به جایی می‌رسند که یک طرح و یا یک شکل بنیادی پا بر جا می‌شود و همه‌ی ساختمان‌ها در دوره‌ای، همانند هم می‌شوند. به گونه‌ای که در اندازه‌ی اتاق‌ها، شکل آن‌ها و برخی دیگر از عناصر گونه‌ای یکسانی دیده می‌شود. اگرچه شاید در جزئیات تفاوت‌هایی داشته باشند. این حالت را اصطلاحا «کلاسیک معماری ایرانی» می‌گویند.
نیارش در سبک پارتی
شاید بتوان گفت یکی از دلایل کنار گذاشته شدن شیوه‌ی معماری یونانی در ایران را نوع ساخت‌مایه‌ی آن دانست. چرا که در یونان بیشتر ساختمان‌ها از سنگ‌های مرغوب و بدون رگه ساخته می‌شدند و این ساخت‌مایه (مصالح) در ایران کاربردی نداشته است. ساخت‌مایه‌ی بیشتری که در ایران یافت می‌شود خشت و گل می‌باشد و به دلیل ناهماهنگی با اقلیم، ساختمان‌ها را از سنگ نمی‌ساختند و بیشتر خشت کار می‌کردند. حتی آغل‌ها را نیز با خشت ساختند، به طور کلی کاربرد سنگ با اقلیم ایران هماهنگی نداشته و این یکی از دلایل به کار نگرفتن آن در بیشتر فضا‌ها می‌باشد.
در معماری ایرانی از شکوه و بلندهای زیادی استفاده می‌کردند و در این مورد پرهیزی مورد استفاده قرار نمی‌گرفت. شاید دلیل آن استفاده از طاق‌ها و گنبدها باشد که در برخی جاها بلندا را بسیار نشان می‌داده است. در هر حال با وجود جاذبه‌ی تمدن یونانی، پارت‌ها به دنبال آن نرفته‌اند. از طرف دیگر برای رسیدن به خودبسندگی و استفاده از ساختمان‌های ایدری (اینجایی) و یا بوم‌آورد نمی‌توانست آن را مانند دوره‌ی هخامنشی از راه‌های دور به دست بیاورند و سعی کردند همانند ایلامیان ساختمانی بوم‌آورد را بهره‌گیری کند. به همین دلیل به نوآوری بزرگی در طول تاریخ بشری دست یافتند؛ که همان پوشش‌های طاقی در دهانه‌های بزرگ و گنبدها در زمینه‌ی چهارگوش می‌باشد.
شاید به دلیل نیازهای گوناگونی که در آن زمان مورد توجه بوده است پارت‌ها از معماری و هنر کهن به ویژه معماری مادها و حتی پیش از آن‌ها ایلامی‌ها بهره می‌گرفتهاند. با توان بسیار بالایی پوشش‌هایی با دهانه‌های بزرگ را از ساخت‌مایه‌های بوم‌آورد پوشانده‌اند که این پوشش‌های طاقی در هیچ زمانی مانند شیوه‌ی پارتی رایج نبوده است. یکی از دستاوردهای معماری در این دوره ارمغان ایران به جهان معماری پوشش گنبد بر فضای مکعب شکل است که این گوشه‌سازی‌ها تنوع زیادی داشته است. مثلا گوشه‌سازی لچکی، یکی از این نمونه هاست. بر خلاف شیوه‌ی پارسی از شیوه‌ی پارتی نمونه‌های معماری زیادی بر جای مانده است.
در سبک پارتی همانند سبک‌های دیگر در معماری ایرانی شیوه‌ی خاص خود را در معماری ارائه کردند و به سبک‌ها و شیوه‌های نوین از معماری و ساخت بناها دست یافتند.
شیوه‌ی طاق زنی و تکامل ایوان‌ها در شیوه‌ی پارتی به اوج خود رسید که در معماری «کاخ نسا» می‌توان یکی از نمونه‌های این طاق‌زنی و تکامل ایوان‌ها و همچنین گوشه‌سازی گنبدها را دید. به دنبال شیوه‌ی طاق‌زنی که در معماری ایرانی بسیار رایج شده بود استفاده از ملات گچی به دلیل زود‌گیر بودن، موفقیت بزرگ فنی بود که معماران ایرانی به آن رسیده بودند، پوشاندن سقف با طاق را تاق آهنگ می‌گویند که تکامل ایوان‌ها و منتظم شدن ایوان‌ها در این شیوه به اوج خود می‌رسد.
یکی دیگر از ویژگی‌های بسیار مهم در این مجموعه‌ی برنامه‌ها، پدیدار شدن فضا‌های ویژه و اساسی معماری سنتی است که بعدها در همه‌ی مدرسه‌های سنتی، کاروانسراها و مساجد بعد از اسلام نیز به کار رفته‌اند.
اندام‌هایی چون ایوان رو به میانسرا، میانسرا (حیاط مرکزی) و آسمان کانه‌پوش و گنبد که متاسفانه محققین عربی سعی دارند ریشه‌ی این طرح‌ها را که در بناهای پس از اسلام به کار گرفته شده است را از خارج ایران مانند اعراب نسبت دهند که مسلما این نادرست است.
قلعه‌ی دختر با گنبدی سرگشاده و رو به آسمان که به آن «هورنو» می‌گویند، یکی از بناهای با عظمت شیوه‌ی پارتی است.
از ویژگی‌های دیگر این سبک می‌توان دستیابی به آرایه‌های گچبری گوناگون و متنوع نام برد و یا اشاره کرد که هیچ کدام از نقوش همانند هم نیستند و می‌توان آن را در تمام گچبری‌ها و نقاشی‌های ایران دید.
بهره‌گیری از تناسبات طلایی و بهره‌گیری از ساختمان‌های معمولی یا کشتی نیز از دیگر ویژگی‌های این سبک معماری می‌باشد. همچنین ویژگی دیگر معماری پارتی استفاده از طاق و تویزه در ایوان توانسته است از میان تویزه‌ها نور بگیرد که از این روش اولین بار در معماری پارتی به کار گرفته شده، که عینا این موضوع بعد از استفاده در ایوان کرخه در خوزستان، در جنوب فرانسه برای نورگیری ساخت به کار گرفته شده است.
در خاتمه می توان ویژگی‌های معماری پارتی را این‌گونه دسته‌بندی کرد:
- گوناگونی در طرح‌ها و بهره‌گیری از اندام‌های گوناگون
- جفت‌سازی در نیایشگاه‌ها و کاخ‌های پذیرایی
- پدجفت‌سازی در در کاخ‌های مسکونی و خانه‌ها
- درونگرایی با بهره‌گیری از میانسرا
- شکوه و عظمت دادن به ساختمان‌ها با بلند ساختن آن‌ها
- نیارش
- بهره‌گیری از آسمان‌های خمیده‌ی طاقی و گنبدی تا آهنگ طاق و تویزه و نیم‌گنبد
- بهره‌گیری از چفت‌های مازه‌دار برای طاق‌ها و گنبدها
- پی‌سازی با سنگ لاشه
- گوشه‌سازی چوبی سه کنج، ترمبه فیل پوش در زیر گنبدها
- ساخت‌مایه‌های بوم‌آورد سنگ لاشه، خشت، آجر ملات‌گیر و چارو (گیر و ساروج)
- آرایه‌ها (تزئینات)
- تزیینات گچبری با خطوط شکسته و خمیده و بهره‌گیری از کنگره‌ها و کوردرها در نمای ساختمان
در شیوه‌ی پارتی بسیاری از بناهای مهم در زمان‌ها و سلسله مراتب‌ها و پادشاهی‌های مختلف ایران ساخته شده‌اند. این دوره دارای تاریخ غنی با پادشاهان در عصرهای مختلف می‌باشد.
