معماری خراسانی اولین شیوه پس از ورود اسلام به ایران
اولین شیوه معماری پس از ورود اسلام به ایران شیوه خراسانی نام داشت. این شیوه از معماری ایران در واقع شکل تکامل یافته سبک پارتی است و کلیه اصول معماری ایران را داراست. این سبک از سده اول هجری شروع و تا سده چهارم ادامه داشته است.
ویژگی‌های عمده این سبک
به طور خلاصه ویژگی‌های شیوه خراسانی را می‌توان به پنج قسمت تقسیم کرد:
- سادگی بسیار در طرح‌ها و فاقد تقارن
- پرهیز از بیهودگی و آرایه‌های پر کار
- مردم واری (پرهیز از ارتفاع زیاد و عظمت گرایی)
- استفاده از مصالح بوم آورد
- درون گرایی
نکات مهم شیوه خراسانی
- مساجد شیوه خراسانی غالباً قالب شبستانی دارند.
- از نظر نیارشی، معماری شیوه خراسانی مشابه شیوه پارتی بود.
- طاق‌ها غالباً طاق آهنگ با چفدهای مازه‌دار بود و هنوز از طاق چهار بخش یا کلنبو استفاده نمی‌شد.
- پلان‌ها و نماهای این دوره بسیار ساده بودند (مهم ترین خصلت شیوه خراسانی، سادگی در تزیینات، سازه و کالبد معماری هست)
- بهره گیری بسیار زیاد از چوب در سازه
- گوشه سازی با ترمبه فیلپوش
- ساختمایه این دوره از مصالح ساده شامل دیوار چینه‌ایی، خشت، آجر، اندود سیم گل، گل ریگ و کاه گل بوده است.
مهم‌ترین آثار معماری شیوه خراسانی
مسجد شوش، مسجد جامع فهرج یزد، مسجد تاریخانه دامغان، مسجد جامع اولیه اصفهان، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع نایین، مسجد جامع نیریز، مسجدجامع سمنان، مسجد جامع میبد یزد، مسجد جامع شوشتر می‌باشد. در ادامه جهت بررسی اجمالی هر کدام از بناها با ما همراه باشید.
مسجد جامع شوش
این مسجد متعلق به قرن اول هجری هست که آثار آن در کاوش‌های باستان شناسی به دست آمده، اما امروزه خود مسجد بر پای نیست.
مسجد جامع فهرج یزد، قدیمی ترین مسجد شبستانی ایران
این مسجد مربوط به سال ۵۰ تا ۶۰ هجری بوده و به عنوان اصیل‌ترین مسجد شیوه عربی یا خراسانی شناخته می‌شود. مناره خشتی آن مربوط به قرن چهارم هجری بوده و هیچ شباهتی با مناره‌های دوره اسلامی
ندارد. بلکه بیشتر شبیه برج و باروی قلعه‌ها است. این مسجد طراحی بسیار ساده در تهرنگ (پلان) و نما دارد. چفدهای آن همگی خاگی (بیضی گون) و طاق‌های آن همگی آهنگ (ناوی) و به شیوه معماری ساسانی می‌باشند.
مسجد جامع فهرج یزد همانند مسجد مدینه دارای شبستان ستون دار ساده است اما بر خلاف مسجد مدینه این شبستان دور تا دور حیاط ادامه پیدا کرده است و با حیاط ارتباط مستقیم دارد اما استقلال فضایی‌اش را حفظ نموده است.
مسجد تاریخانه دامغان
نام دیگر این مسجد، مسجد خدایخانه می‌باشد. برخی معتقدند این بنا بر روی یک کاخ ساسانی بنا شده است. این مسجد دارای صحن بزرگ چهار گوش است که در اطراف آن رواق‌هایی با طاق ضربی روی پایه‌های مدور قرار دارد .
بنای اولیه مسجد جامع اصفهان
اولین نشانه‌های این مسجد مربوط به سال ۱۵۶ هجری (قرن دوم هجری) بوده است. اما شبستان‌های آن مربوط به سال ۴۵۴ هجری (دوره آل بویه) هستند. این مسجد شامل ۱۳ قرن تغییرات هنر و معماری ایران است و گوشه‌هایی از ۴ شیوه معماری ایرانی به خصوص رازی، آذری و اصفهانی را داراست و به همین خاطر به آن موزه معماری ایران نیز می‌گویند. مسجد جمعه و مسجد عتیق از دیگر نام های این مسجد می‌باشند.
کهن‌ترین قسمت مسجد جامع اصفهان مربوط به عصر ساسانی است، هر چند اصل این مسجد در شیوه خراسانی به سبک شبستانی است اما در تقسیم بندی کلی، جز بناهای شیوه رازی و سبک چهار ایوانی محسوب می‌شود و حتی بهتر هست عنوان شود که بیشترین آثاری که هم اکنون در آن دیده می‌شود مربوط به شیوه رازی، آذری و اصفهانی است.
در سال ۱۵۶ هجری قمری پلان این مسجد به صورت شبستان ستون دار بود و در سال ۲۲۶ هجری قمری پس از تخریب مسجد قبلی، مسجدی بزرگ‌تر با طرح شبستانی و دارای میانسرا ساخته شد. درسال ۴۵۴ هجری قمری یک دهانه رواق به شبستان در اطراف میانسرا اضافه شد و میانسرا کوچکتر شد. علاوه برآن ستون‌های نما با آجرکاری مزین شد.
مسجد جامع اردستان
مسجد جامع اردستان بنایی تاریخی در شهر اردستان واقع در شمال استان اصفهان می‌باشد که در قرن دوم تا سوم هجری ساخته شده است. اصل این مسجد شبستان ستون‌دار بود اما بعدها در سبک رازی و اصفهانی به چهار ایوانی تبدیل شد و پوشش سقف شبستان‌ها، طاق آهنگ شد. شبستان‌های شمالی و جنوبی عریض‌تر از دو دهانه طرفین خود هستند. شبستان های شرقی و غربی دارای شش دهانه به طرف حیاط می‌باشند. علت تفاوت در ستون‌های شبستان‌ها این است که احتمالا مربوط به دوره‌های مختلف ساختمانی مسجد بوده است.
مسجد جامع نایین
مسجد جامع نایین در شهر نایین در استان اصفهان واقع شده است و متعلق به قرن چهارم هجری(سیصد و چهل و نه هجری) است. این مسجد کاملاً شبستانی می‌باشد و از ویژگی مهم آن تبدیل اولین قوس مازه دار به تیزه دار است. کهن‌ترین بخش آن شبستان جنوبی است که در شیوه رازی دگرگون شده است.
این بنا از نظر زمانی، جزء بناهای دوره خراسانی و به سبک شبستانی است اما سادگی مساجد خراسانی را ندارد زیرا از آرایه‌های گچبری ، مصالح با کیفیت، پوشش‌ها و ارتفاع‌های تیزه دار و سنگ مرمر در سقف، جهت نور دهی استفاده شده است. حیاط این مسجد از شبستانش کوچکتر است. به طوری که با کالبد معماری آن عجین شده و این مسجد همانند تاریخانه دامغان محورگرا است.
مسجد جامع نیریز
مسجد جامع نیریز در شهر نیریز در استان فارس واقع شده است. این بنا متعلق به قرن چهارم هجری می‌باشد. اصل مسجد تنها دارای یک ایوان بوده و فاقد گنبد خانه می‌باشد و شاید اصل این ایوان، نیایشگاه یا آتشکده بوده است. در دوره قاجار، نقشه این مسجد به مسجدی دو ایوانی با میانسرا تغییر کرد. ظهور اولین تزیینات آجری و گچی در این مسجد مقدمه‌ای بر شیوه آذری شد.(دارای قدیمی ترین نمونه گچبری مشبک).
مسجد جامع عتیق شیراز
اصل مسجد مربوط به صدر اسلام بوده و مسجد کنونی متعلق به قرن سوم هجری(۲۸۱هجری قمری_صفاریان) است. خدایخانه‌ی مسجد مربوط به قرن هشتم (۷۵۲ هجری قمری) است که به دستور ابواسحاق الجایتو به مسجد افزوده شد. بر بالای این بنا کتیبه‌هایی به خط ثلث وجود دارند.
این مسجد دارای ۶ ورودی در اضلاع مختلف می‌باشد. درب شمالی به دروازه امام معروف است که با کاشی مقرنس کاری شده و دارای یک ایوان و یک شبستان است. در سال ۱۰۳۴ به دستور شاه عباس اول این مسجد مرمت شد و در سال ۱۰۹۲ هجری در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی نیز یکبار دیگر مسجد مزبور تعمیر و مرمت شد.
