معماری رازی چهارمین شیوه معماری ایران است که تمامی ویژگی‌های خوب شیوه های قبلی را به بهترین صورت دارا است. در این شیوه، تأثیرپذیری از شیوه پارسی و شکوه شیوه پارتی و دقت شیوه خراسانی دیده می‌شود.
آغاز شیوه رازی هر چند مربوط به شمال ایران است، اما در ری رواج می‌یابد و بهترین آثار در آنجا ساخته می‌شود. شهر ری یا راز محل رشد و ترقی شیوه رازی است. در این دوره، بنابر نوشته مورخان و سیاحان، ری شهر بسیار آبادی بوده و آن‌طور که می‌گویند، این شهر دارای شش هزار مدرسه و چهارصد حمام و هفتصد مناره و … بوده است. این ارقام، دلالت بر بزرگی و عظمت این شهر دارد و به دلیل آن‌که ری قبل و بعد از سلاجقه مورد تاخت و تاز و تخریب و غارت قرار گرفته به ویژه زمان مغول و تیمور، لذا بسیاری از آثار ارزنده شیوه خراسانی و رازی به دست مهاجمان غارتگر تخریب و ویران شده است.
شیوه رازی از زمان آل زیار، شروع و در زمان‌های آل بویه سلجوقیان و اتابکان و خوارزمشاهیان تا زمان حمله مغول ادامه داشته است. همان طور که قبلاً اشاره شد، چون هر شیوه جدید متأثّر از شیوه‌های قبلی است، لذا در آغاز، شیوه رازی بعضی از بناها مانند گور امیر اسماعیل سامانی و مزار و مناره ارسلان جاذب در ۳۷ کیلومتری مشهد (گنبد خانه ای دواشکوبه (دو طبقه) دارد) وجه مشترکی بین شیوه خراسانی و رازی دارند.
اوج شکوفایی و ترقی شیوه رازی در عهد سلجوقیان است. معماری سلجوقی نیرومند و حساب شده و دارای ساختاری پیچیده بود و این همه اتفاقی نبود مگر تجلی یک تحول شگرف که در اواخر قرن چهارم با سامانیان آغاز شد. پادشاهان سلجوقی با همت و علاقه وزیر با تدبیر خود، خواجه نظام الملک، آثار و بناهای بسیاری را در گستره ایران زمین آن روز که از ماوراءالنهر (آسیای میانه کنونی) شروع و تا آسیای صغیر و آناتولی (ترکیه) ادامه داشت، با عملکردهای گوناگون ساختند. در این زمان، برجهای آرامگاهی، مناره‌ها، مساجد، مدرسه‌ها و کاروانسراها و موارد متنوع بسیاری احداث شدند که خوشبختانه بسیاری از آنها هنوز باقی است. طرح‌های دایره، هشت گوش، شش گوش، چهار گوش … و مربع و مربع مستطیل، در بناهای این دوره مورد استفاده قرار گرفت. میل‌های راهنما که بعضی از آنها محل دفن بانی آن نیز بوده، تبدیل بناهای مساجد شبستانی به بناهای چهار ایوانی نیز در این دوره صورت گرفت.
در شیوه رازی تاق و گنبد بسیار پیشرفت کرد و گونه‌های چفد تیزدار برای تاق و گنبد به‌کار رفت به‌جای تاق ساده آهنگ که در شیوه خراسانی باب بود از تاق‌های چهار بخشش، کاربندی، تاق کلنبو و تاق چهار ترک بهره گیری شد.
اولین نمونه‌های گنبدهای گسسته نار در برجهای خرقان در نزدیکی قزوین مشاهده می‌شود و نوع کامل‌تر آن نیز بعدها به صورت ترک‌دار ساخته می‌شود.
مسجد جامع اردستان
گنبد گسسته رک نیز که از ویژگی‌های معماری شمال ایران بود، به ری و سپس به مرکز ایران انتقال می‌یابد. بهترین نمونه آن، گنبد یا میل قابوس است. انواع گنبدهای خاگی در بناهای مختلف ساخته شده اند. انواع گنبدهای دو پوسته پیوسته نیز در بناهایی مثل مسجد برسیان و مسجد جامع اردستان و مسجد جامع زواره ساخته شده اند.
در شیوه رازی، ساختمان از بنیاد و پای بست با مصالح مرغوب احداث می‌شد و خشت‌های پخته کوچک و بزرگ و نازک و ستبر نماهای بنا را می‌آراست.
انواع نقشهای شکسته (نقش هایی که خطوط مستقیم دارند)، به روش‌های مختلف در این دوره ایجاد شده است. گره سازی با آجر و کاشی یا گره سازی در هم از این دوره آغاز می‌شود. در این نوع گره سازی، قطعاتی از کاشی را به صورت نگین و یا ساده در میان قطعات آجری به‌کار می‌بردند که خود موجب جلوه و زیبایی می‌شده، قدیمی‌ترین نمونه این کار در برج اتابک کرمان است که قطعات کاشی به وسیله گچ دورسازی شده و سپس با گره سازی آجر، آن را تکمیل کرده‌اند. اینک به شرح چند بنای معروف شیوه رازی می‌پردازیم.
گنبد قابوس
در اوایل قرن چهارم هجری، یکی از بهترین بناهای برج مقبره‌ای ایران یعنی گنبد قابوس در نزدیکی گرگان ساخته شد.
این برج مدفن بانی آن، قابوس بن وشمگیر از آل زیار است. این بنا، در شهری به همین نام قرار دارد. این بنا که از هزار سال پیش تاکنون بر روی تپه ای خاکی خودنمایی می‌کند، در عین سادگی یکی از غرورانگیزترین بناهای آرامگاهی است که نه تنها در خاک ایران بلکه در سرتاسر جهان اسلام ساخته شده است. با روی کار آمدن شهریاران دیلمی، آل زیار و آل بویه، مجدداً عظمت معماری اصیل ایران در سرتاسر ایران آن روز جلوه گر شد و سبک و شیوه رازی را در معماری اسلامی ایران پدید آورد. بنای گنبد قابوس دارای شکوه و عظمت و اندازه های متناسب است. تپه ای که پای‌بست (پی بنا) بر آن نهاده شده و اکنون در حدود ۱۵ متر عمق دارد، خود تپه‌ای باستانی است. درون این پای بست، سردابی بوده است که آثار طاق آن هنوز باقی است. بدنه برج را ده پا پیل مضرّس مثلثی شکل احاطه کرده است.
ارتفاع این مضرس‌ها ۳۷ متر تا زیر گنبد است و با آجر ساده کار شده است. گنبد دو پوسته بوده و گنبد درونی خاگی و نیم تخم‌مرغی و از آجر معمولی است و پوسته بیرونی گنبد مخروطی شکل است.
برج لاجیم رسگت و برج رادکان (نزدیک گرگان) از لحاظ زمانی فاصله نزدیکی از هم و جدا از میل گنبد قابوس ساخته شده‌اند. برج لاجیم نقشهای دایره شکل دارد. گنبد آن مرور زمان صدمات زیادی متحمل شده و از شکل اولیه خارج شده است. نمای آن هیچ گره سازی ندارد و دارای کنگره است. دو برج مقبره‌ای خرقان در جاده همدان به ری و ساوه است که به فاصله زمانی کم از یکدیگر ساخته شده‌اند. این دو برج مقبره ای، یکی متعلق به پدر و دیگری متعلق به پسرش است. طرح و نقشه هر دو برج، هشت‌گوش است که در همه‌ی گوشه‌های آن هشت برجستگی وجود دارد. گنبدهای آن نیز از قدیمی‌ترین گنبدهای دو پوسته گسسته (میان تهی) است.
قسمت اصلی مسجد جامع گلپایگان (گنبد و زیرگنبد) نیز شیوه رازی است و بقیه قسمت‌های آن الحاقی است. این مسجد قبلاً آتشکده (چهار طاقی) بوده و بعداً تبدیل به مسجد شده است.
مسجد برسیان که در اواخر قرن پنج ساخته شده و در فاصله ۴۲ کیلومتری شرق اصفهان قرار دارد. از بناهای شیوه رازی است. بنا، طرح و نقشه ای چهارگوش دارد، گنبد آن دو پوسته پیوسته و مناره و ایوان آن بعدها الحاق شده است.
یکی دیگر از بناهای شیوه رازی، مسجد جامع اردستان است که گنبد و ایوان آن مربوط به شیوه رازی است که بر روی یک بنای شبستانی ساخته شده است. در تزیینات آجرکاری آن، نهایت دقت و ظرافت به کار رفته، ستون‌های شبستان آن ابتدا به صورت مربع بوده و سپس هشت ضلعی شده‌اند
از نمونه های دیگر شیوه رازی رباط شرف است. این بنا در موقعیتی نزدیک سرخس در شاهراه بغداد به مرو پیش از آن در سر راه مدائن به مرو یعنی دقیقاً در محلی که نیاز به ساخت یک رباط حس می‌شود قرار گرفته است. بای این بنا را مادر سلطان سنجر سلجوقی می‌دانند و تاریخ آن مربوط به اوایل قرن ششم هجری است. طرح و نقشه بنا شامل دو حیاط چهار ایوانی است که هر دو در یک زمان ساخته شده‌اند. ولی معماری حیاط دوم بهتر است. احتمالاً دو خانه خصوصی نیز در طرفین ایوان انتهایی ساخته شده است. بنا تنها یک ورودی دارد که شامل یک سر در زیبا و دو اطاق در طرفین آن و یک ایوان ورودی است که به وسیله دالان‌هایی به حیاط اول می‌رسد. به‌طور کلی، محور اصلی بنا از جنوب شرقی به شمال غربی است و بنا با توجه به قبله ساخته شده است که دارای سه محراب است.
به علت تنوع زیاد آجر، رباط شرف را می‌توان موزه کار با آجر دانست. آجرهای گوناگونی که در آن به‌کار گرفته شده را می‌توان به پنج گروه طبقه‌بندی کرد.
۱-آجرچینی‌ها ۲- فرم‌های آجری ۳- طرح‌های هندسی (گره سازی) ۴- کتیبه خط آجری ۵ -آجرهای تراش‌دار پوشش‌های مورد استفاده از نوع طاق آهنگ است. تنوع آجرهای مختلف در بنا، شکل ویژه‌ای به بنا داده است. یکی از کارهای بسیار خوب در اینجا، تأمین آب آن است که به دلیل دور افتاده بودن محل و عدم دسترسی به قنات، تأمین آب مشکل بوده است. در این محل، اصلاً آب روی گذر ندارد. بنابراین، باید آب خوردن، از آب باران تأمین شود. لذا در این محل، پشت‌بام را شیب داده، ناودان‌های شُره ای را به طرف حیاط قرار داده‌اند. در زیر ناودان‌ها، لگنچه‌هایی سنگی گذاشته بودند که مجرای آنها آب باران به آب انبار رباط هدایت می‌شده و به این ترتیب آب سالیانه آن از آب باران پشت‌بام‌ها تأمین می‌شده است.
مسجد جامع کبیر قزوین
این مسجد، در محل دباغان و در حاشیه غربی خیابان امام خمینی قرار گرفته است. مسجد با مناره‌های باشکوه و ایوانهای بلند و گچبری‌های ممتاز از آثار نفیس دوره اسلامی شهر قزوین است. قدیمی‌ترین قسمت این مسجد طاق هارونی است. هارون الرشید (خلیفه عباسی) در قرن دوم هجری در موقع عزیمت به خراسان که به قزوین آمده بود فرمان ساختن باروی شهر و این مسجد را داد. بنا به گفته مورخان، این قسمت صدر مسجد کبیر را تشکیل می‌داده و طاق هارونی را مقصوره کهن نیز می نامند. در پایان قرن چهارم هجری، فخرالدوله دیلمی شروع به کشیدن دیوار مسجد کرد ولی ناتمام ماند. به علت آسیب دیدگی مسجد در اواخر قرن چهارم توسط افراد، خیر مناره مسجد تعمیر و تجدید بنا شد. طاق هارونی در قسمت شرقی مسجد قرار گرفته و به فاصله‌ای از طاق هارونی در قسمت جنوب صحن مسجد بر روی چهار طاقی آتشکده مقصوره بزرگ یا مقصوره خُمارتاشی ساخته شده . این مقصوره را امیر خمارتاش در اول قرن ششم هجری آغاز به ساختمان کرد و طی نه سال به پایان رسانید. بر فراز مقصوره خمارتاشی، گنبد عظیم است. گنبد یک پوسته و شنگه آن برای این منظور بوده که پوسته دوم بر روی آن سوار شود که بعدها از پوسته دوم منصرف و پوسته اول را کاشی‌کاری کرده اند.
ایوان جلوی آن در زمان صفویه ساخته شده و بقیه بناها در دوره‌های مختلف الحاق شده‌اند. مسجد جامع اصفهان این مسجد که عمری هزارساله دارد، موزه‌ای از تاریخ معماری اسلامی در ایران است. زیرا آثار و تزیینات و بنای مسجد از سبک خراسانی و احتمالاً فراتر از آن شروع و تا قاجاریه ادامه می‌یابد و چون سبک یا شیوه رازی در آن غالب است، لذا آن را جزو بناهای شیوه رازی می‌دانند. ابتدا تصور می‌رفت که این مسجد در زمان سلجوقیان پی ریزی شده ولی با کاوش‌هایی که در گوشه و کنار این مسجد به ویژه در قسمت‌های جنوبی آن به عمل آمده، معلوم شده که مسجد ابتدا شیوه خراسانی داشته و سپس مسجد که آسیب دیده بود، در زمان آل بویه با تغییراتی مجدداً دوباره سازی شد و در زمان سلجوقیان مسجد جدیدی احداث گردید. این مسجد تا کنون از حوادث روزگار در امان مانده است.
مسجد به صورت چهار ایوانی (یکی از شیوه‌های رازی) است و اطراف و پشت ایوانهای آن را شبستان‌هایی که در دوره‌های مختلف به ویژه سلجوقی احداث شده، احاطه کرده است. اوج هنر و زیبایی شیوه آذری مخصوصاً کاشی‌های معرّق بسیار جالب و محراب گچبری شبستان اولجایتو (سلطان محمد خدابنده ) از شاهکارهای هنری این مسجد است. مسجد دارای دو گنبد شمالی و جنوبی است. گنبد جنوبی مربوط به خواجه نظام الملک وزیر با تدبیر ملکشاه سلجوقی است و متعلق به قرن پنجم است.
گنبد آن دو پوسته و ارتفاع پوسته داخلی آن ۲۳ متر است و دارای محرابی در زیر گنبد است که بر روی محراب‌های قبلی ساخته شده است. گنبد و زیرگنبد آن، فاقد کاشی‌کاری است و منحصراً از آجر تزیین شده که یکی از مشخصات سبک رازی است. در جلوی گنبد جنوبی‌ایوانی اضافه شده که به نام صفه یا ایوان صاحب معروف شده است.
